Γράφει η Μανταλένα-Μαρία Διαμαντή

Ποια είναι άραγε τα απαραίτητα στοιχεία για να τραβήξει ένα έργο τέχνης την προσοχή του παγκόσμιου κοινού; Κάποιες φορές είναι το περιεχόμενο του ίδιου του πίνακα που αφήνει το κοινό έκπληκτο πολύ αφότου φύγει από μια γκαλερί. Συχνά, μια φανταστική ιστορία που συνδέεται με τον πίνακα έχει ως αποτέλεσμα το έργο να καλύπτεται από μυστήριο. Είναι περιπτώσεις όπου έργα  τέχνης κλέβονται, ενώ άλλα παραμένουν ως διαθήκη μετά την τραγωδία που πλήττει τον καλλιτέχνη.

Ας εξερευνήσουμε, εξερευνήστε τις αινιγματικές ιστορίες πίσω από έξι από τα διασημότερα έργα τέχνης στον κόσμο.

Carel Fabritius, “The Goldfinch” (Η Καρδερίνα)

Carel Fabritius, “The Goldfinch”, λάδι σε πάνελ, 1654. Στη συλλογή του Mauritshuis.

Οι ολλανδικοί πίνακες του 17ου αιώνα τόνιζαν συχνά τις παραγνωρισμένες, καθημερινές στιγμές της ζωής. Το “Η καρδερίνα” δεν διαφέρει. Απεικονίζει ένα αλυσοδεμένο πουλί στην κούρνια του μπροστά σε ένα κοσμικό φόντο. Η μελαγχολική εικόνα ενός ζώου που είναι δεμένο σε αυτό το βαρετό σκηνικό χτυπά τις ευαίσθητες χορδές πολλών θεατών. Όταν μεταφέρθηκε στη συλλογή Frick στη Νέα Υόρκη το 2014, 200.000 άνθρωποι έκαναν ουρά για να δουν από κοντά το διάσημο πουλί.

Ένα μέρος της γοητείας του κοινού με αυτό το έργο μπορεί κάλλιστα να είναι το τραγικό τέλος του ίδιου του καλλιτέχνη. Σε ηλικία μόλις τριάντα δύο ετών, ο Carel Fabritius, έφυγε από τη ζωή σε μια απρόσεκτη έκρηξη πυρίτιδας που κατέστρεψε το ένα τέταρτο της πόλης του Ντελφτ. Πολλοί από τους πίνακές του καταστράφηκαν από την έκρηξη. “Η καρδερίνα” ζωγραφίστηκε τον τελευταίο χρόνο του Fabritius και είναι μία από τις δώδεκα περίπου σωζόμενες εικόνες Fabritius.

Ένας άλλος λόγος που η φήμη του πίνακα έχει αγγίξει την κορυφή, είναι το βραβευμένο με Πούλιτζερ μυθιστόρημα του 2014 που ονομάστηκε για τον πίνακα. Στο μυθιστόρημα, ένας έφηβος παίρνει τον πίνακα μαζί του αφού επέζησε από βομβιστική επίθεση σε μουσείο τέχνης όπου πεθαίνει η μητέρα του. Καθώς η ζωή του αγοριού ξετυλίγεται, το «Η καρδερίνα» είναι η μοναδική πηγή ελπίδας του. Αυτή η μαγευτική ιστορία, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η καρδερίνα είναι από τους λίγους εναπομείναντες πίνακες ενός από τους πιο υποσχόμενους μαθητές του Rembrandt, είναι ο λόγος που αυτό το έργο συνεχίζει να αιχμαλωτίζει τους θεατές.

Leonardo da Vinci, «Mona Lisa»

Leonardo da Vinci, «Portrait of Lisa Gherardini (γνωστό ως Mona Lisa)», λάδι σε ξύλινο πάνελ, περίπου 1503-06. Στη συλλογή του Μουσείου του Λούβρου.

O Leonardo da Vinci θεωρείται ο κορυφαίος Ιταλός καλλιτέχνης της Αναγέννησης. Μια  ιδιοφυής προσωπικότητα η οποία δημιούργησε πολύτιμα έργα στην ιστορία της τέχνης, από τα πιο αναγνωρίσιμα και αναπαραχθέντα έργα ζωγραφικής που υπάρχουν. Τα έργα του είναι παγκοσμίου φήμης, όπως το Salvator Mundi, η Mona Lisa και ο Μυστικός Δείπνος. Πέρα από τα δημιουργήματά του, θαυμάζεται επίσης για τις εμπνευσμένες παρατηρήσεις και τις ιδέες του σε διάφορα σημειωματάρια που έχουν συγκεντρωθεί σήμερα σε διάφορους κώδικες. Ενώ πολλά από τα έργα του Da Vinci  είναι γνωστά, το πιο διάσημο από αυτά είναι πιθανώς η Mona Lisa. Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με το γιατί αυτός ο πίνακας, από όλα τα έργα του, έχει συγκεντρώσει τέτοιο ενδιαφέρον στη λαϊκή φαντασία. Τι είναι αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει; Το αινιγματικό της χαμόγελο, η δεξιοτεχνική απόδοση και η ονειρική μουντότητα του όμορφα δουλεμένου τοπίου που τυλίγεται πίσω της θα μπορούσαν να είναι η απάντηση. 

Η αλήθεια βέβαια είναι ότι δεν θεωρήθηκε ο πιο ξεχωριστός πίνακας του δημιουργού μέχρι την κλοπή και την επακόλουθη επιστροφή του στο Λούβρο στις αρχές του 1900, και όταν έγιναν αμέτρητα αντίγραφα και παρωδίες του, εδραιώνοντας τη φήμη του στη σημερινή ποπ κουλτούρα.  

Ζωγραφισμένη το 1507 στη Φλωρεντία της Ιταλίας, η «Mona Lisa» δεν άρχισε να συγκεντρώνει κριτικούς επαίνους παρά στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Ενώ υμνήθηκε σε μικρούς κύκλους κριτικών τέχνης και ιστορικών, το ενδιαφέρον του γενικού πληθυσμού για τον πίνακα ήταν ακόμη ελάχιστο εκείνη την εποχή. Αυτό άλλαξε δραστικά το καλοκαίρι του 1911, όταν η «Mona Lisa» εξαφανίστηκε από τα τείχη του Λούβρου. Αυτό που ακολούθησε ήταν μια έκρηξη στα μέσα μαζικής ενημέρωσης – «καταζητούμενες» αφίσες στρώθηκαν γύρω από το Παρίσι, πλήθη σχημάτισαν πλήθη στα αρχηγεία της αστυνομίας και δεν άργησαν να γυριστούν ταινίες μικρού μήκους και τραγούδια για τον εξαφανισμένο πίνακα. Φαινομενικά εν μία νυκτί, ένα κάπως σκοτεινό έργο τέχνης έγινε ο πιο διάσημος πίνακας στον κόσμο.

Πέρασαν περισσότερα από δύο χρόνια προτού συλληφθεί ο Vincenzo Peruggia, πρώην υπάλληλος του Λούβρου, αφού προσπάθησε να πουλήσει τον πίνακα σε έναν διευθυντή της γκαλερί Uffizi της Φλωρεντίας. Ο Peruggia ισχυρίστηκε ότι ως Ιταλός πατριώτης, πίστευε ότι η «Mona Lisa» ανήκε σε ένα ιταλικό μουσείο, αν και πολλοί εικάζουν ότι είχε άλλα κίνητρα. Μετά από 28 μήνες εικασιών και κάλυψης από τα μέσα ενημέρωσης, η «Mona Lisa» τελικά επέστρεψε στο Λούβρο, όπου παραμένει ο πίνακας με τις περισσότερες επισκέψεις στο μουσείο.

Με την αναγνωρισιμότητα εξαιτίας της κλοπής του πίνακα  δεν σημαίνει ότι υποτιμάται τη δεξιοτεχνία και η ομορφιά του  πίνακα. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι πρόκειται για ένα καινοτόμο έργο στην εποχή της για τη χρήση του χρώματος, του sfumato και της σύνθεσης. Είναι ένα θρυλικό αριστούργημα που έχει επιβιώσει 500 χρόνια. 

Gustav Klimt, “Portrait of Adele Bloch-Bauer I”

Gustav Klimt, “Portrait of Adele Bloch-Bauer I”, λάδι, ασήμι και χρυσός σε καμβά, 1907. Στη συλλογή της Neue Galerie.

Θεωρείται ένας από τους καλύτερους διακοσμητικούς ζωγράφους του 20ου αιώνα. Ο Gustav Klimt ήταν ένας Αυστριακός καλλιτέχνης γνωστός για τον συμβολισμό του και την προστασία του Art Nouveau στη Βιέννη. Θα χρησιμοποιούσε πραγματικά φύλλα χρυσού στους πίνακές του, που επικεντρώνονταν σε μεγάλο βαθμό στις γυναίκες και τη σεξουαλικότητά τους. 

Δύο από τους πιο διάσημους και ακριβούς πίνακες του Klimt, η Adele Bloch-Bauer I και η Adele Bloch-Bauer II είχαν κλαπεί στο παρελθόν από τους Ναζί κατά τη διάρκεια του Β `Παγκοσμίου Πολέμου. To πρώτο έργο θεωρείται η Αυστριακή Mona Lisa. 

Με μάτια που στοιχειώνουν και μια αστραφτερή παλέτα, το έργο  “Η Κυρία με τα Χρυσά” είναι αναμφισβήτητα ένα από τα πιο πολύτιμα έργα τέχνης της Αυστρίας. 

Ζωγραφισμένο το 1907, αυτό το πορτρέτο της Adele Bloch-Bauer ήταν ένα από τα έξι έργα του Klimt που κατασχέθηκαν από τους Ναζί από ένα αυστριακό σπίτι κατά τη διάρκεια του Β `Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά τον πόλεμο, τα έργα έγιναν μέρος της συλλογής της Galerie Belvedere. Η αυστριακή κυβέρνηση ισχυρίστηκε ότι οι πίνακες είχαν παραδοθεί στο μουσείο και παρουσίασε το πορτρέτο του Bloch-Bauer με τον τίτλο «Η κυρία με το χρυσό». Το 1998, η ανιψιά της Adele Bloch-Bauer, Maria Altmann, ξεκίνησε μια οκταετή δικαστική μάχη για να εξασφαλίσει τον πίνακα της θείας της που κρεμόταν στο παιδικό της σπίτι. Αυτό που πολλοί είδαν ως πορτρέτο ενός από τους πιο διάσημους καλλιτέχνες της Αυστρίας ήταν στην πραγματικότητα ένα σημαντικό μέρος του παρελθόντος του Altmann. Μετά τη βία και την καταπίεση που βίωσε η οικογένεια της Altmann στην Αυστρία, ήθελε τους πίνακες στο νέο της σπίτι στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Η υπόθεση έφτασε στο Ανώτατο Δικαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών προτού η αυστριακή κυβέρνηση επιστρέψει τελικά τους πίνακες του Κλιμτ στον Άλτμαν. Έγινε η πιο διάσημη δικαστική μάχη στην ιστορία της τέχνης, εμπνέοντας τελικά μια ταινία με πρωταγωνίστρια την Helen Mirenτο 2015. Η δικαστική υπόθεση βοήθησε να γίνει η «Κυρία με το Χρυσό» σε διεθνή φήμη. Σήμερα το κομμάτι μπορεί να δει κανείς στη Neue Galerie της Νέας Υόρκης με τον τίτλο «Portrait of Adele Bloch-Bauer I».

 Το πορτρέτο είναι αξιοσημείωτο για το μείγμα του νατουραλισμού, στη ζωγραφική του προσώπου και των χεριών και τη διακόσμηση που χρησιμοποιείται για το φόρεμα, την καρέκλα και το φόντο. Ο τρόπος με τον οποίο η διακόσμηση κόβει τους ώμους και τους πήχεις δημιουργεί μια εντύπωση ακρωτηριασμού. Δεδομένου ότι η Adele είναι το θέμα και των δύο αυτών έργων, εικάζεται πως ήταν μία από τις ερωμένες του Klimt. 

Johannes Vermeer, “Girl with a Pearl Earring” (Το κορίτσι με το μαργαριτάρι)

Johannes Vermeer, “Girl with a Pearl Earring”, λάδι σε καμβά, 1665. Στη συλλογή του Mauritshuis.

Υπάρχουν λίγα πράγματα που μπορούμε να μάθουμε για την προσωπική ζωή του Vermeer, και αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι ελάχιστα ενδιαφέροντα ή συναρπαστικά γεγονότα του συνέβησαν. Παρ` όλα αυτά, οι πίνακές του τελικά είχαν μια σημαντική επίδραση στην κατανόηση της τέχνης του 17ου αιώνα.

“Το κορίτσι με το μαργαριτάρι” του Vermeer είναι το ίσως διασημότερο έργο του. Αυτό το κορίτσι με ένα μαργαριταρένιο σκουλαρίκι, που δημιουργήθηκε στα μέσα της καριέρας του Vermeer, αποθηκεύει πλήθος πληροφοριών με τα σύμβολα και το στυλ του. 

Τα μαργαριτάρια ήταν ένα σημαντικό σημάδι θέσης τον 17ο αιώνα: 11 από τις γυναίκες του Vermeer φορούν μαργαριτάρια, και οι κριτικοί έχουν σημειώσει ακόμη και μια οπαλίζουσα λάμψη στα πρόσωπά τους, που δημιουργήθηκε από την ασημί παλέτα του και την υφή των ελαίων του. 

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι “Το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι” έχει αιχμαλωτίσει το βλέμμα πολλών ανθρώπων στην ιστορία, προσελκύοντας πρωτοφανή πλήθη στο Mauritshuis- το μουσείο τέχνης στη Χάγη, όπου σήμερα στεγάζεται. Ξεχωρίζει για την ιδιαίτερη θέση του κοριτσιού, το αινιγματικό βλέμμα της, τα χρώματα και τη λεπτότητα του φωτός.

Γυρίζοντας προς τα αριστερά της, ρίχνει μια ξαφνική ματιά προς εμάς.  Το απαλό της δέρμα μοιάζει φωτεινό σαν το φεγγάρι στον νυχτερινό ουρανό. Φορά στο κεφάλι της ένα εντυπωσιακό τουρμπάνι στα χρώματα του γαλάζιου και του κίτρινου, ενώ ένα επιβλητικό μαργαριτάρι κρέμεται από τον λοβό των αυτιών της. Η υγρασία που έχει πετύχει ο καλλιτέχνης στα χείλη της, δίνουν την εντύπωση ότι το κορίτσι αυτό είναι έτοιμο να μιλήσει. Τα λόγια της, ωστόσο, παραμένουν μυστήριο.  

Οι θεωρίες εξακολουθούν να υπάρχουν για το ποια ακριβώς είναι η καθήμενη. Ενώ ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι πρέπει να είναι η κόρη του καλλιτέχνη Μαρία (η οποία μπορεί επίσης να βοήθησε στη δημιουργία αρκετών πινάκων που αποδίδονται επί του παρόντος στον Vermeer), υπάρχουν άλλοι που επιλέγουν να πιστέψουν την πιο φιλόδοξη ιδέα ότι ήταν η ερωμένη του Vermeer. Ανεξάρτητα από αυτό, μόλις τρεις αιώνες μετά το θάνατο του καλλιτέχνη, το εν λόγω έργο επιλέχθηκε για αφίσα έκθεσης στην Εθνική Πινακοθήκη της Τέχνης το 1995 και γρήγορα ανέβηκε σε διασημότητα.

Rembrandt van Rijn, «A Lady and Gentleman in Black» (Κύριος και κυρία στα μαύρα)

Rembrandt van Rijn, «A Lady and a Gentleman in Black», λάδι σε καμβά, 1633. 

Όποιος επισκεφθεί στις γκαλερί του Μουσείου Isabella Stewart Gardner στη Βοστώνη, κάτι περίεργο μπορεί να τραβήξει την προσοχή σας: 13 άδειες κορνίζες κρέμονται στους τοίχους. Αυτά τα πλαίσια χρησιμεύουν ως υπενθυμίσεις έργων τέχνης που είχαν κλαπεί το 1990. Τις

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 18ης Μαρτίου 1990, οι φύλακες του μουσείου δέχτηκαν δύο άνδρες που ήταν μεταμφιεσμένοι σε αστυνομικούς. Μόλις μπήκαν μέσα, οι άνδρες έδεσαν τους φρουρούς και προχώρησαν στην κλοπή 13 έργων συλλογικής αξίας 500 εκατομμυρίων δολαρίων. Παρά την ανταμοιβή 5 εκατομμυρίων δολαρίων για πληροφορίες που θα οδηγήσουν στην ανάκτηση αυτών των πινάκων, η κλοπή παραμένει άλυτη.

Στη ληστεία περιλαμβάνονται τρεις πίνακες του Rembrandt, ένας Vermeer, ένας Manet και πολλά σκίτσα του Degas. Δύο από τους πίνακες του Rembrandt, συμπεριλαμβανομένου του “Κύριος και κυρία στα μαύρα” και του μοναδικού γνωστού θαλασσινού τοπίου του Rembrandt, κόπηκαν από τα κάδρα τους. Μέχρι σήμερα, οι ειδικοί προβληματίζονται με την επιλογή των έργων, καθώς ακόμη πιο πολύτιμα κομμάτια έμειναν ανέγγιχτα. Η προσοχή των μέσων ενημέρωσης γύρω από την κλοπή έφερε απαράμιλλη προσοχή στα κλεμμένα έργα. Δυστυχώς, το κοινό σήμερα μπορεί να μελετήσει μόνο τις αναπαραγωγές.

Diego Velazquez, “Las Meninas”

Diego Velazquez, “Las Meninas”, λάδι σε καμβά, 1656. Στη συλλογή του Museo Del Prado.

Ο Diego Velazquez θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους που ανήκαν στην Ισπανική Χρυσή Εποχή. Ήταν καλλιτέχνης στην αυλή του βασιλιά Φιλίππου Δ`. Είναι γνωστός για τους πίνακές του της βασιλικής οικογένειας, των επιφανών Ευρωπαίων αριστοκρατών καθώς και των απλών ανθρώπων. Οι τεχνικές του με χαλαρές πινελιές και η λαμπρή αλληλεπίδραση φόρμας, χρώματος και φωτός, έδωσαν στους πίνακές του μια ρεαλιστική γοητεία, αποτελώντας έμπνευση για μια πλειάδα ζωγράφων όπως ο Edouard Manet, ο Pablo Picasso και ο Francis Bacon οι οποίοι τον έχουν τιμήσει αναδημιουργώντας αρκετά από τα διάσημα έργα του. 

Με την πρώτη ματιά, το «Las Meninas» μπορεί να μοιάζει με άλλον έναν αποπνικτικό βασιλικό πίνακα. Στην πραγματικότητα, είναι εύκολα ένα από τα πιο ευρέως αναλυμένα και σημαντικά έργα τέχνης στην ιστορία της δυτικής ζωγραφικής.

Θεωρούμενος ένας από τους σημαντικότερους πίνακες όλων των εποχών, ο Las Meninas απεικονίζει στο κέντρο του την 5χρονη Margarita Teresa. Το βρέφος Margarita περιτριγυρίζεται από τις υπηρέτριές της, τον σωματοφύλακά της, δύο νάνους και έναν σκύλο. Στα αριστερά, ο Velazquez απεικονίζει τον εαυτό του με ένα πινέλο, με αποτέλεσμα το BBC να αποκαλεί αυτό το αριστούργημα «την πρώτη φωτοβόμβα στον κόσμο». Πάνω από το κεφάλι της πριγκίπισσας είναι ένας καθρέφτης που δείχνει τον πατέρα και τη μητέρα της, τον βασιλιά Φίλιππο Δ` της Ισπανίας και τη Μαριάννα της Αυστρίας. Φαίνονται να βρίσκονται στη θέση του θεατή. Ο Velazquez ίσως απεικονίζει τη σκηνή που ζωγραφίζει το βασιλικό ζεύγος. O πίνακας έχει περιγραφεί ότι αντιπροσωπεύει τη «θεολογία της ζωγραφικής» και «την αληθινή φιλοσοφία της τέχνης» από αξιόλογους καλλιτέχνες. Είναι ο πιο διάσημος πίνακας του Velazquez, θεωρείται το υπέρτατο επίτευγμά του και είναι ένας από τους πιο αναλυμένους πίνακες στη δυτική ιστορία της τέχνης.

Αυτό το έργο τέχνης είναι ένας από τους πίνακες του Velazquez της βασιλικής οικογένειας, που απεικονίζει ένα δωμάτιο μέσα στο Βασιλικό Αλκαζάρ της Μαδρίτης, όπου έχουν παρουσιαστεί πολλές φιγούρες, με μερικές να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, ενώ μερικοί ατενίζουν τους θεατές. Η νεαρή Margarita Teresa  εμφανίζεται περικυκλωμένη από τις υπηρέτριές της και τους φρουρούς της, ενώ ο Velasquez φαίνεται επίσης ακριβώς πίσω τους να δουλεύει πάνω σε έναν καμβά. Μέσα από τον καθρέφτη που παρουσιάζεται στο βάθος, ο βασιλιάς και η βασίλισσα διακρίνονται, αν και εν μέρει. Αυτή η περίπλοκη απεικόνιση έχει μια λαμπρή συγχώνευση του πραγματικού και του φανταστικού, και έτσι θεωρείται ένα από τα πιο αναλυμένα έργα στη δυτική ζωγραφική.

Συμβαίνουν τόσα πολλά στο «Las Meninas» που είναι σχεδόν αδύνατο να επισημανθεί το θέμα του πίνακα. Ο Velasquez ζωγραφίζει τη νεαρή πριγκίπισσα ή τον βασιλιά και τη βασίλισσα; Είναι ο ίδιος ο καλλιτέχνης το θέμα του πίνακα; Ίσως ο βασιλιάς και η βασίλισσα να μην είναι καν στο δωμάτιο, και η αντανάκλαση στον καθρέφτη είναι στην πραγματικότητα μια αντανάκλαση του πίνακα του Velazquez. Γιατί επέλεξε να έχει το βλέμμα του θεατή να τραβήξει τον καμαριέρα στο βάθος; Για περισσότερους από τρεις αιώνες, το «Las Meninas» έχει πυροδοτήσει αμέτρητες συζητήσεις μεταξύ θεατών και ιστορικών τέχνης, και αναμφίβολα θα συνεχίσει να το κάνει για τα επόμενα χρόνια.