Έχοντας μέντορά του τον Gustav Klimt, ο ιδιαίτερα παραγωγικός ζωγράφος κατά τη διάρκεια της σύντομης ζωής του, βοήθησε στον επαναπροσδιορισμό της προσωπογραφίας στη Βιέννη στις αρχές του 20ου αιώνα.
Η τέχνη του είχε μακροχρόνιο αντίκτυπο στην πορεία της μοντέρνας τέχνης καθώς επηρέασε όχι μόνο το εξπρεσιονιστικό κίνημα της εποχής του αλλά και τη φύση της σύγχρονης προσωπογραφίας.
Eίναι γνωστός για τους σπλαχνικούς πίνακες και τα σχέδιά του, πολλά από τα οποία παρουσιάζουν αρσενικά και γυναικεία γυμνά συνυφασμένα και εμπλεκόμενα σε ανοιχτά σεξουαλικές στάσεις. Η αλχημεία του σαφούς και γκροτέσκου απεικονίζεται με μια παραμορφωμένη ομορφιά που δύσκολα μπορεί να αρθρωθεί. Ο Schiele στρίβει την ανατομία των μορφών του για να αποκαλύψει μια ασχήμια. Στο έργο του, η ανθρώπινη μορφή είναι ακατέργαστη, αποκρουστική και γεμάτη συναρπαστικές αντιφάσεις.
Φωτογραφία του Egon Schiele στο γραφείο του
Αν και μετά βίας έζησε 30 χρόνια, ο Egon Schiele έγινε ένας εξαιρετικά επιδραστικός σύγχρονος καλλιτέχνης. Σε μια εποχή που πολλοί καλλιτέχνες ήθελαν να διατηρήσουν την ομορφιά της ανθρώπινης μορφής και της φύσης μέσω της τέχνης, ο Αυστριακός καλλιτέχνης δεν απέφυγε να απεικονίσει τις φιγούρες του σε ενδιαφέρουσες θέσεις. Υπάρχει διαμάχη ως προς το αν οι απεικονίσεις του ήταν ενδυναμωτικές για τα θέματά του ή ιδιοτελείς για τις φαντασιώσεις του καλλιτέχνη, αλλά μια λέξη φαίνεται να εμφανίζεται παντού στη βιβλιογραφία που περιγράφει το έργο του, η λέξη γκροτέσκο. Το γκροτέσκο, το οποίο συνήθως ορίζεται ως «περίεργο και δυσάρεστο, ειδικά με ανόητο ή ελαφρώς τρομακτικό τρόπο, μπορεί επίσης να σημαίνει ότι αποκλίνει σημαντικά από το φυσικό, το αναμενόμενο ή το τυπικό».
Συχνά ταυτίζουμε αυτόν τον όρο με τις λέξεις χονδροειδές ή δυσάρεστο, αλλά η λέξη μπορεί επίσης να αναφέρεται σε κάτι που δεν ανταποκρίνεται σε ορισμένες κοινωνικές ή αισθητικές προσδοκίες. Ο Schiele ήταν ο κύριος της αλλαγής του ανθρώπινου σώματος τόσο ώστε να αποσταθεροποιήσει προκατασκευασμένες ιδέες σχετικά με το πώς πρέπει να μοιάζει ένα γυμνό σώμα, ιδιαίτερα για το κοινό στην εποχή του. Ωστόσο, μετά από περαιτέρω επιθεώρηση, δεν υπάρχει αμφιβολία για την περίπλοκη ομορφιά στο έργο του που συνεχίζει να προσελκύει και να μπερδεύει ειδικούς και λάτρεις της τέχνης.
Ζευγάρι που αγκαλιάζεται, Egon Schiele, 1915
Ο Αυστριακός ζωγράφος Egon Schiele γεννήθηκε το 1890 στη γραφική πόλη Τουλν από πατέρα Γερμανό και μητέρα Γερμανο-Τσέχα στην Αυστρία. Ο πατέρας του φέρεται να αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας. Σύχναζε επίσης σε τοπικούς οίκους ανοχής. Τελικά πέθανε από σύφιλη όταν ο Schiele ήταν 15 ετών. Σε αυτό αποδίδεται από ορισμένες πηγές η πρώιμη γοητεία του καλλιτέχνη με την ανθρώπινη σεξουαλικότητα. Ένα χρόνο μετά τον θάνατο του πατέρα του, ο Schiele μπήκε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης. Μετά από τρία χρόνια, έφυγε από το σχολείο δυσαρεστημένος γιατί πίστευε ότι το πρόγραμμα σπουδών ήταν άκαμπτο και συντηρητικό.
Μαζί με τον Max Oppenheimer και τον Oskar Kokoschka, ίδρυσε την Neukunstgruppe (Ομάδα Νέας Τέχνης) στη Βιέννη μέσω της οποίας γνώρισε έναν κριτικό που ονομαζόταν Arthur Roessler. Ο Roessler σύστησε τον καλλιτέχνη σε εξέχοντα μέλη της βιεννέζικης πολιτιστικής σκηνής. Εκείνη την εποχή, η διανόηση της Βιέννης είχε εμμονή με ιδέες σχετικά με το σεξ και τον θάνατο. Αυτή ήταν η Βιέννη του Sigmund Freud και των καλλιτεχνών της Βιεννέζικης απόσχισης όπως ο Gustav Klimt.
Σύντομα ο Schiele απομακρύνθηκε από αυτήν την ομάδα και άρχισε να πειραματίζεται μόνος του. Οι πίνακες και τα σχέδιά του χρησιμεύουν ως παραδείγματα του πρώιμου εξπρεσιονισμού. Τα κύρια θέματα του ήταν γυναικεία γυμνά, αυτοπροσωπογραφίες και πίνακες παιδιών. Απορρίπτοντας τις συμβατικές ιδέες περί ομορφιάς, αγκάλιασε αυτό που συνήθως θεωρούνταν άσχημο. Ο Schiele διερεύνησε έννοιες που κυμαίνονται από τον φόβο του θανάτου μέχρι την κατάθλιψη και την απομόνωση.
Ο Klimt ήταν ο μέντορας του Schiele
Ο Klimt με μια μπλούζα σε ανοιχτό μπλε χρώμα, Egon Schiele, 1913
Στα πρώτα του χρόνια, ο Egon Schiele επηρεάστηκε έντονα από τον Gustav Klimt, ο οποίος έγινε μέντοράς του. Ωστόσο, ο Klimt ήταν μεγαλύτερος, δηλαδή αυτοί οι δύο καλλιτέχνες προέρχονταν από δύο διαφορετικές γενιές. Ο Klimt αντιπροσωπεύει το αισθητικό κίνημα της Απόσχισης της Βιέννης, ενώ ο Schiele, συνδέθηκε με την «κρίση της ανθρωπότητας» και «την κατάρρευση του κόσμου». Σε ηλικία 16 ετών, ο Schiele ήταν ο νεότερος μαθητής στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης. Eκεί γνώρισε τον Klimτ και εμπνεύστηκε από το ιδιαίτερο, όλο χάρη στυλ του. Ωστόσο, διαπίστωσε σύντομα ότι δεν του ταίριαζε κάτι τέτοιο και έτσι άρχισε να αποκλίνει το στυλ των δύο ζωγράφων. Ο Schiele άρχισε σύντομα να πειραματίζεται με ένα πιο εκφραστικό στυλ, ένα λιγότερο διακοσμητικό και ένα που τελικά εξελίχθηκε στη δική του αισθητική. Το 1913, ως φόρο τιμής στον “δάσκαλο” του, ο Schiele απεικόνισε τον Klimt με τη διάσημη φαρδιά μπλε μπλούζα του που φορούσε.
Οπτικά στοιχεία που δημιουργούν το αισθησιακό γκροτέσκο
Γυναικείο γυμνό που φαίνεται από πίσω από τον Egon Schiele, 1915
Το χρώμα και το φως ήταν τα ισχυρά εργαλεία του Schiele. Χρησιμοποιούσε τα χρώματα με φειδώ για να τονίσει πτυχές του σώματος που θεωρούνταν ταμπού από τους προκατόχους του και πολλούς από τους συγχρόνους του. Σε ορισμένα έργα, χρησιμοποιούσε ζωηρά χρώματα στα ζωγραφισμένα μαλλιά ή αραιά ρούχα των φιγούρων του. Απεικόνιζε το δέρμα σε σιωπηλά χρώματα, πιο συχνά μπεζ με πινελιές ανοιχτό μπλε και κόκκινο. Σε κάποια έργα χρησιμοποιούσε πιο έντονα χρώματα εκεί που το δέρμα συναντά το κόκαλο, για να τονίσει την “μυτερή” λεπτότητα του σώματος. Αυτό φαίνεται σε έργα όπως το “Γυναικείο γυμνό που φαίνεται από πίσω” (1915).
Η χρήση και ο χειρισμός του φωτός ήταν ένα άλλο οπτικό εργαλείο που προσέφερε το όραμα του Schiele για το ανθρώπινο σώμα. Σε υλικό επίπεδο, το χαρτί που χρησιμοποιούσε, τραχύ και συχνά σκόπιμα ξεθωριασμένο, έδινε στο έργο του μια ωχρή, παλαιωμένη ποιότητα που το έκανε εύθραυστο κάτω από το άμεσο φως. Ο Schiele ήταν επίσης γνωστός για το περίγραμμα φιγούρων, δίνοντάς τους ένα είδος αιθέριας αύρας. Σε αυτά τα φωτισμένα σώματα υπάρχει ψυχολογικό σκοτάδι που προέρχεται από τη χρήση σκληρών γωνιών και δυσάρεστων χρωμάτων. Κι αυτό είναι ένα από τα πολλά αντιφατικά στοιχεία του έργου του Schiele. Το σκοτάδι της ανθρώπινης ψυχής με τη χρήση του φωτός.
Καθιστός γυμνός άνδρας (Αυτοπροσωπογραφία)
Καθιστός γυμνός άνδρας (αυτοπροσωπογραφία) -Egon Schiele, 1910
Το 1910, σε ηλικία 20 ετών, ο Egon Schiele ζωγράφισε τρεις μεγάλες ολόσωμες αυτοπροσωπογραφίες, συμπεριλαμβανομένου του “Seated Male Nude”. Σε αυτούς τους πίνακες βρήκε τρόπους να εκφράσει πολλές πτυχές του εαυτού του οπτικά, από τις εσωτερικές του ανησυχίες μέχρι τη σεξουαλικότητά του και τον φόβο του θανάτου. Στο εν λόγω έργο, η φιγούρα επιπλέει σε ένα κενό, τραβώντας όλη την προσοχή στη στάση του ίδιου του σώματος. Αυτό το έργο εκφράζει τις βαθιές ανησυχίες του καλλιτέχνη με πολύ ειλικρινή τρόπο. Παρά την κάπως τερατώδη μορφή και την στάση της παραμορφωμένης φιγούρας, με την εκτεθειμένη κοιλιά και τα γεννητικά όργανα, υποδηλώνει ένα είδος ευαλωτότητας και ακόμη και “ανοιχτότητας”, ενώ τα εμφανώς ακρωτηριασμένα χέρια και πόδια αντιπαραβάλλουν αυτή την ευαλωτότητα με τις ιδέες της τιμωρίας. Ο Schiele χρησιμοποιεί γραμμές αριστοτεχνικά, γρήγορα και ρευστά για να συλλάβει τις αποχρώσεις της ανθρώπινης μορφής. Επιλέγει χρώματα όπως βρώμικα umbers, σιέννες και ώχρες για να αποτυπώσει ασθένειες, ακόμη και θάνατο, ενώ οι καφέ, οι πράσινες και οι κίτρινες αποχρώσεις θυμίζουν σήψη. Αυτά τα χρώματα έρχονται σε αντίθεση με το ζωηρό κόκκινο που υποδηλώνει τη λαγνεία και τη σεξουαλικότητα, τα οποία ο Schiele εξερεύνησε επίσης μέσα από την τέχνη του.
Ανακλινόμενη γυναίκα με πράσινες κάλτσες (επίσης γνωστή ως Adele Harms) του Egon Schiele, 1917
Ο Schiele όχι μόνο αντέκρουσε τα αποδεκτά καλλιτεχνικά πρότυπα της εποχής, αλλά ανάγκασε τους θεατές να αποδεχτούν τη συνύπαρξη πολλών από τις ευρείες κατηγορίες. Ο θάνατος και το σεξ, το καλό και το κακό, το φως και το σκοτάδι, η φθορά και η ζωή, η βία και η τρυφερότητα, η αγάπη και η δυσπιστία, όλα είναι αντιμέτωπα σε κάθε έργο που δημιουργούσε.
Mann und Frau (Umarmung) του Egon Schiele, 1917
Υπάρχει μια συνεχής συζήτηση μεταξύ όσων ενδιαφέρονται για το έργο του Schiele σχετικά με το νόημα πίσω από τις απεικονίσεις του Schiele γυμνών μορφών, ιδιαίτερα γυναικείων γυμνών. Από τη μια πλευρά, υπάρχει το επιχείρημα ότι αυτά τα ερωτικά έργα τέχνης ενδυναμώνουν τα θέματα που απεικόνισε. Ήταν ένας από τους μόνους καλλιτέχνες της εποχής του που έδειξε γυναίκες σε άκρως ερωτικές θέσεις, δίνοντας έτσι χώρο στις γυναίκες να εκφράσουν τη σεξουαλικότητά τους.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν ισχυρισμοί ότι αυτές οι απεικονίσεις έγιναν για τη σεξουαλική εκπλήρωση του ίδιου του καλλιτέχνη. Κάποιοι τον θεωρούν πρωταθλητή της απροκάλυπτης σεξουαλικότητας και της κατάρριψης των φραγμών. Άλλοι τον θεωρούν ότι εκμεταλλεύεται την προσβασιμότητά του σε ζωντανά μοντέλα για να παράγει ερωτικά έργα τέχνης που ικανοποιούν τις δικές του φαντασιώσεις.
Πορτραίτο της Bildnis Wally Neuzil
Πορτραίτο της Bildnis Wally Neuzil, Egon Schiele, 1912
Το 1911, ο Egon Schiele άρχισε να έχει σχέση με την 17χρονη Wally Neuzil, η οποία έγινε μούσα, μοντέλο και ερωμένη του. Σε μερικές από τις πιο σκοτεινές περιόδους της ζωής του Schiele, η Wally αποδείχτηκε ανεκτίμητη σύντροφος, ειδικά όταν μετακόμισαν στο Krumau, τη γενέτειρα της μητέρας του Schiele, καθώς αντιλαμβάνονταν τη ζωή στη Βιέννη ως κλειστοφοβική. Γνωρίστηκαν αρχικά το 1911, όταν εκείνη ήταν 16 ετών. Την εποχή εκείνη έκανε το μοντέλο για τον μέντορα του Schiele, Klimt, και υπήρχαν φήμες για σεξουαλική σχέση μεταξύ αυτών των δύο, αν και ελάχιστα στοιχεία για αυτό έχουν δοθεί ποτέ.
Το “Πορτραίτο της Wally” (1912) είναι από τους πιο γνωστούς πίνακες του Egon Schiele και κρύβει μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Ο καλλιτέχνης την ερωτεύτηκε και ήταν εραστές για αρκετά χρόνια μετά.
Η αντίδραση του κοινού στη σχέση του Schiele και της Wally ήταν έντονα αρνητική και ο καλλιτέχνης εκδιώχθηκε από την πόλη από τους κατοίκους της. Μετά τον θάνατο του Schiele από γρίπη το 1918, πολλά από τα έργα του είχαν συλλεχθεί από Εβραίους συλλέκτες τέχνης. Στην πραγματικότητα, η Lea Bondi, η οποία ήταν Εβραία έμπορος έργων τέχνης στη Βιέννη και διέφυγε από τη γερμανική προσάρτηση, είχε αυτό το έργο, το 1938. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το πορτρέτο κατασχέθηκε από τους Ναζί, οι οποίοι ήθελαν να ελέγξουν την κουλτούρα όλου του κόσμου.
Ο πίνακας πέρασε από πολλούς ιδιοκτήτες πριν καταλήξει στον έμπορο έργων τέχνης Friedrich Welz.
Ο Welz συνελήφθη από τον αμερικανικό στρατό το 1945 και το “Πορτραίτο της Wally” δόθηκε στην αποκατεστημένη αυστριακή κυβέρνηση. Ο παραγωγικός συλλέκτης έργων τέχνης Rudolph Leopold αγόρασε τον πίνακα το 1954 και τον κράτησε για τέσσερις δεκαετίες, απορρίπτοντας όλες τις προτάσεις να αγοράσει το έργο από αυτόν. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, προέκυψε διαμάχη όταν διεκδικήθηκε από τους κληρονόμους του Lee Bondi Jaray, ο οποίος είχε τον πίνακα πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.Το 1994 η αυστριακή κυβέρνηση ανέκτησε το έργο τέχνης ως μέρος της αγοράς 500 εκατομμυρίων δολαρίων ολόκληρης της συλλογής του Leopold. Ο πίνακας έγινε μέρος του Μουσείου Leopold, όπου παραμένει εκτεθειμένος. Η διαμάχη με τον Jaray τερματίστηκε τελικά το 2010, όταν το μουσείο συμφώνησε με τους υπόλοιπους κληρονόμους του να γίνει διακανονισμός με 19 εκατομμύρια δολάρια.
Πορτραίτο της συζύγου του Schiele
Πορτραίτο της συζύγου του Schiele, 1915
Μετά την επιστροφή του Schiele και της Wally στη Βιέννη, ένα ζευγάρι αδερφές που ζούσαν απέναντι από το στούντιο του, η Edith και η Adelaide Harms, τράβηξαν την προσοχή του. Μετά από μια σύντομη σχέση που αναπτύχθηκε με την Edith και το κρέμασμα των αυτοπροσωπογραφιών τους έξω από το παράθυρο, ο Schiele έπεισε την Edith να τον παντρευτεί. Μέρος της απόφασης του Schiele να απορρίψει την Wally για την Edith ήταν επειδή η κοινωνική θέση της Edith πρόσφερε περισσότερα οφέλη στην καριέρα που επέλεξε ο Schiele. Με τη νέα του σύζυγο, η δουλειά του μπήκε σε νέα φάση. Σε αντίθεση με την Wally, η Edith ένιωθε αρκετά άβολα να ποζάρει γυμνή. Ανάγκασε τον Schiele να τη ζωγραφίσει με τον πιο ριζοσπαστικό τρόπο που είχε προσεγγίσει οποιαδήποτε φιγούρα μέχρι τώρα. Για αυτό το πορτρέτο της Edith , ο Αυστριακός ζωγράφος υιοθέτησε μια διαφορετική προσέγγιση. Το γεγονός ότι την απεικόνισε όρθια με τα ρούχα της και τόνισε τα ζωηρά χρώματα του ριγέ φορέματός της, δείχνει ότι έφτιαχνε σαφώς έναν πίνακα με τρόπο που θα ευχαριστούσε τη νέα του γυναίκα.
Συσπειρωμένο ζευγάρι (The Family ) – To τελευταίο πορτρέτο του Schiele
Συσπειρωμένο ζευγάρι (Η οικογένεια) -Egon Schiele, 1918
Ενώ ήταν άρρωστος με την ισπανική γρίπη, ο καλλιτέχνης άρχισε να ζωγραφίζει ένα οικογενειακό πορτρέτο. Αρχικά είχε τον τίτλο Squatting Couple, αλλά αργότερα έγινε γνωστό ως The Family. Ο ίδιος ο Schiele κοιτάζει επίμονα τον θεατή, ατενίζοντας τη σύνθεση μπροστά σε ένα σκοτεινό, ακατάστατο φόντο. Ανάμεσα στα πόδια του κάθεται η Edith Harms, η γυναίκα του. Σε αντίθεση με τον Schiele, κοιτάζει μακριά και, αν και τα πόδια της είναι επίσης ανοιχτά, καταλαμβάνει πολύ λιγότερο χώρο από τον σύζυγό της. Είναι το κεντρικό πρόσωπο της σύνθεσης και, ίσως για τον Schiele, το κεντρικό πρόσωπο της οικογένειάς του. Ανάμεσα στα πόδια της κάθεται το παιδί τους. Η γυναίκα του έφυγε από τη ζωή στις 28 Οκτωβρίου 1918 από πνευμονία ενώ ήταν έξι μηνών έγκυος. Τρεις μέρες αργότερα, ο Αυστριακός ζωγράφος έφυγε κι εκείνος από ισπανική γρίπη. Είναι ένας πίνακας με έναν πατέρα που προβάλλει τον εαυτό του σε ένα μέλλον που δεν θα μπορέσει ποτέ να ζήσει με μια σύζυγο και ένα παιδί που, δυστυχώς, επίσης δεν θα τα καταφέρει.
H σπουδαιότητα του έργου του Egon Schiele
«Δεν νομίζω ότι υπάρχει μοντέρνα τέχνη. Είναι απλώς τέχνη και είναι αιώνια».
Egon Schiele, 1914
Το τέλος της ζωής του Schiele ήταν αναμφισβήτητα τραγικό. Έχασε τη σύζυγό του Edith και το αγέννητο παιδί του από την ισπανική γρίπη το 1918, μόλις τρεις μέρες πριν προσβληθεί από την ίδια θανατηφόρα ασθένεια. Παρά την πανδημία, ο Schiele συνέχισε να σχεδιάζει και να ζωγραφίζει μέχρι το τέλος της ζωής του. Αν και έζησε μέχρι τα εικοσιοχτώ του χρόνια, η επίδραση που είχε στην Ιστορία της Δυτικής Τέχνης είναι διαχρονική. Ο Schiele ήταν ένας από τους καλλιτέχνες με τη μεγαλύτερη επιρροή του βιεννέζικου μοντερνισμού και βοήθησε να τεθούν τα θεμέλια για άλλα κινήματα μοντέρνας τέχνης που δεν είχαν έρθει ακόμη.
Το πιο σημαντικό, ο Schiele άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο το κοινό κατανοούσε οπτικά τις έννοιες του σεξ, της αγάπης, της ομορφιάς, του θανάτου και της αυτογνωσίας.
