`Ενα από τα σπουδαιότερα έργα του μεγάλου ζωγράφου που δημιούργησε σε μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο της ζωής του. Ο Michelangelo Merisi da Caravaggio γεννήθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου του 1571.

Υπήρξαν πολλές προσωπικότητες με επιρροή στην ιστορία της τέχνης, αλλά λίγες άφησαν βαθύ σημάδι.

O Michelangelo Merisi da Caravaggio – γνωστός ως Caravaggio  θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους θρησκευτικών σκηνών, παρόλο που οι πρώιμοι πίνακές του περιλάμβαναν κυρίως προσωπογραφίες. Πολλοί τον χαρακτηρίζουν ως έναν από τους πρώτους μοντέρνους ζωγράφους που επηρέασαν σημαντικά την ευρωπαϊκή ζωγραφική.

Τα έργα του συνδυάζουν μια ρεαλιστική αντίληψη της ανθρώπινης κατάστασης -φυσικής και συναισθηματικής- με μια δραματική χρήση φωτισμού, το οποίο επηρέασε την εξέλιξη της μπαρόκ ζωγραφικής.  Ο Caravaggio χρησιμοποίησε στενή φυσική παρατήρηση με μια δραματική χρήση chiaroscuro (φωτοσκίαση). Έφτιαξε τη μέθοδο ενός κυρίαρχου στυλιστικού στοιχείου, που συσκοτίζει τις σκιές και μετατρέπει τα θέματα σε φωτεινούς άξονες φωτός.

Το έργο του ήταν επαναστατικό, συμφωνούν οι ιστορικοί τέχνης, ο Caravaggio αναφέρεται ότι έθεσε κατά λάθος τα θεμέλια της σύγχρονης ζωγραφικής. Είναι γνωστός για τις συναισθηματικά φορτισμένες θεατρικές θρησκευτικές σκηνές που μεταμορφώνουν τον παρατηρητή σε συμμετέχοντα. Κανένας άλλος ζωγράφος δεν έχει χρησιμοποιήσει τα εργαλεία της ζωγραφικής για να δημιουργήσει τόσο ισχυρό αποτέλεσμα πριν από τον Caravaggio. Όσο κι αν το στυλ του ενθουσίαζε τους επιτρόπους, δεχόταν μεγάλη κριτική και συχνά απορρίφθηκε λόγω της επιλογής θεμάτων, του ασυμβίβαστου ρεαλισμού του και της ανεξέλεγκτης βίας του.

Ήταν ένας άνθρωπος αφοσιωμένος στις υπερβολές. Θα μπορούσαμε να τον βρούμε να δουλεύει με εμμονή σε ένα αριστούργημα όπως να εμπλακεί σε καβγάδες μεθυσμένων στις ταβέρνες της Ρώμης. Συναναστρεφόταν τόσο με πλούσιους ευγενείς όσο και με μικροαπατεώνες.

Όταν δεν πρωτοστατούσε σε ένα νέο κίνημα στη ζωγραφική, μπορούσε να τον βρουν μεθυσμένο στους δρόμους με το σπαθί στο χέρι, ψάχνοντας για καυγάδες. Κατά τη διάρκεια της σύντομης αλλά έντονης ζωής του, δημιούργησε πλούσιο έργο από  θαυμαστούς πίνακες ζωγραφικής, δολοφόνησε έναν άνδρα, υπέστη σοβαρές ασθένειες και τελικά άφησε ένα αποτύπωμα στον κόσμο της τέχνης που θα αντέξει για αιώνες. Ο πρόωρος θάνατός του στα τριάντα εννέα του χρόνια ωστόσο, είναι ένα μυστήριο που δεν έχει ακόμη λυθεί οριστικά.

Ο Caravaggio δημιούργησε τρομακτικές βιβλικές και μυθολογικές ιστορίες με έντονους, θεατρικούς φωτισμούς και εκπληκτικά επίπεδα ρεαλισμού, προκαλώντας φόβο και απορία στην καρδιά της Ιταλίας. Σήμερα, οι πίνακές του συνεχίζουν να σοκάρουν, να τρομάζουν, αλλά και να εμπνέουν τους λάτρεις της τέχνης σε όλο τον κόσμο. Μεταξύ 1596 και 1597 ο Caravaggio έφτιαξε δύο από τους πιο συγκλονιστικά φρικιαστικούς πίνακές του, με την Γοργόνα Μέδουσα με κομμένο κεφάλι. Γιατί άραγε ο Caravaggio επέλεξε να ζωγραφίσει τον παράξενο χαρακτήρα της Mέδουσας που μπορούσε να μετατρέψει τους ανθρώπους σε πέτρα με ένα μόνο βλέμμα, και ιδιαίτερα τη στιγμή της καταστροφής της; Ας δούμε κάποια ιστορικά γεγονότα που οδηγούν σε συμπεράσματα.

Το έργο του Caravaggio ανατέθηκε από τον Cardinale de Monte

Caravaggio, Μέδουσα, 1597

O Cardinale de Monte ανέθεσε στον Caravaggio να ζωγραφίσει δύο εκδοχές της Mέδουσας. Και οι δύο πίνακες ήταν δώρα στον Μεγάλο Δούκα της Τοσκάνης, Ferdinando I de Medici, ο οποίος προφανώς είχε γεύση για όλα τα φρικιαστικά πράγματα. Η δεύτερη εκδοχή, ζωγραφισμένη το 1597, είναι η πιο διάσημη από τις δύο. Ο λόγος της παραγγελίας ήταν να ανταγωνιστεί τον Leonardo da Vinci που είχε κάνει μια παλαιότερη απεικόνιση της Μέδουσας από την οικογένεια των Μεδίκων είχε κάποτε επίσης στην ιδιωτική συλλογή έργων τέχνης της. Δυστυχώς, η Μέδουσα του Da Vinci έχει χαθεί, οπότε δεν θα μάθουμε ποτέ πώς ακριβώς θα ήταν η εκδοχή του Caravaggio σε σύγκριση με αυτή του προκατόχου του.

O Caravaggio ζωγράφισε τη Μέδουσα επάνω σε μια ασπίδα

Ο Caravaggio ζωγράφισε τη Μέδουσα του σε μια κυρτή ξύλινη ασπίδα και θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ασπίδα εργασίας ακόμα και τη σημερινή εποχή. Ήταν δύο οι λόγοι που το έκανε αυτό. Ο ένας ήταν απλώς επειδή αυτό είχε κάνει ο Da Vinci πριν από αυτόν, και μιμούνταν το σχέδιο του μεγάλου αναγεννησιακού δασκάλου. Ένας άλλος λόγος συνδέεται με την ελληνική μυθολογική ιστορία της Μέδουσας και η αντανακλαστική ασπίδα που χρησιμοποίησε ο Περσέας για να τον βοηθήσει να τη βρει χωρίς να την κοιτάξει στα μάτια. Ο Caravaggio μπορεί επίσης να ζωγράφισε τη Μέδουσα σε μια ασπίδα επειδή είχε ακούσει μια ιστορία για το πώς ο Da Vinci ζωγράφισε κάποτε μια ασπίδα για τον πατέρα του με μια ρεαλιστική σειρά από φίδια, σαύρες και τέρατα.

Εξερευνούσε το εύρος του ως καλλιτέχνη

Παρόλο που ο Caravaggio ανέλαβε τη Μέδουσα ως αμειβόμενη προμήθεια, το έργο πρέπει να του άρεσε για τις δημιουργικές προκλήσεις που παρουσίαζε. Η Μέδουσα είναι ένα τρομακτικό μυθολογικό πλάσμα γεμάτο με ευφάνταστες δυνατότητες και η εικόνα της αυτή που γοητεύει καλλιτέχνες και συγγραφείς για αιώνες. Εμπνευσμένος από αυτή την πλούσια ιστορία, ο Caravaggio ζωγράφισε τις δύο εκδοχές της Μέδουσας με μερικά ασυνήθιστα και εκπληκτικά χαρακτηριστικά.

 H Μέδουσα του Caravaggio ήταν αυτοπροσωπογραφία

Caravaggio, Ο άρρωστος βάκχος, 1592

Ο Caravaggio στήριξε το πρόσωπο της Μέδουσας στη δική του εικόνα – ναι, αυτό είναι σωστό, ότι το ανοιχτό στόμα και το στρεβλωμένο, κομμένο κεφάλι που έτρεχε αίμα ήταν στην πραγματικότητα μια αυτοπροσωπογραφία. Αυτό κάνει τον γυναικείο χαρακτήρα του Caravaggio να αποκτήσει μια ανδρόγυνη και ασεξουαλική ποιότητα. Αλλά το να βασίζει τη Μέδουσα στο πρόσωπό του ήταν ως επί το πλείστον πρακτικό – σήμαινε ότι ο Καραβάτζιο μπορούσε να εξερευνήσει τον στοιχειωμένο τρόμο της έκφρασης του προσώπου της Μέδουσας παραμορφώνοντας μερικούς περίεργους μορφασμούς σε έναν καθρέφτη, αντί να ζητήσει από ένα μοντέλο να το κάνει για αυτόν. Συχνά σχεδίαζε μοντέλα για τους δικούς του πίνακες και φαινόταν να απολαμβάνει να δείχνει άρρωστος ή φρικτός, όπως φαίνεται στον ανατριχιαστικό πίνακα του “Άρρωστου Βάκχου” (1952)  όπου τα χλωμά του χείλη και το βρώμικο πρόσωπό του υποδηλώνουν ακραία ασθένεια.

Αντί να δείχνει το κεφάλι της στο έδαφος, το κεφάλι του Caravaggio αιωρείται στον αέρα, και αυτό του δίνει χώρο να προσθέσει τη θλιβερή λεπτομέρεια του αίματος που αναβλύζει καθώς πέφτει από το κοίλωμα κάτω από το λαιμό της, ενώ τα φίδια που γλιστρά στροβιλίζονται και συρρέουν γύρω από τη γραμμή των μαλλιών της. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Καραβάτζιο δείχνει τη Μέδουσα με το βλέμμα της αποτρεπτικό, σαν να της αφαιρεί όλη την προηγούμενη δύναμή της, αφήνοντάς της ένα θορυβώδες χάος από αίμα, λάσπη και φρίκη. Για να κάνει τα πράγματα ακόμα χειρότερα, η τρομοκρατημένη έκφραση στο πρόσωπο της Μέδουσας αποκαλύπτει την πρώτη συνειδητοποίησή της ότι έτσι θα είναι για όλη την αιωνιότητα, καταδικασμένη σε μια φρικτή μοίρα ασώματης αδυναμίας.

Μουσείο Ουφίτσι, Φλωρεντία

Η πιο διάσημη εκδοχή της Μέδουσας του Καραβάτζιο, από το 1957, βρίσκεται στο Moυσείο Uffizi στη Φλωρεντία. Αυτή η Μέδουσα εκτίθεται σε μια ολόκληρη αίθουσα γεμάτη από την μπαρόκ, ώστε να μπορείτε να δείτε πώς ταιριάζει με τα άλλα φρικιαστικά και τρομακτικά θέματα του καλλιτέχνη. Η Μέδουσα του Caravaggio από ένα χρόνο νωρίτερα, κατασκευασμένη το 1596, φυλάσσεται σε ιδιωτική συλλογή, αν και πιθανότατα δεν είναι κρεμασμένη στον τοίχο του υπνοδωματίου κανενός.

Η ιστορία της αυτοπροσωγραφίας του Caravaggio

“Ο άρρωστος Βάκχος”

Ο Caravaggio φημιζόταν τόσο για τον παρορμητισμό του όσο και για τον ρεαλισμό του. Η αναπαράσταση του “Άρρωστου Βάκχου” είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα της ρεαλιστικής απεικόνισης  κι ανήκει στην πρώιμη φάση της σταδιοδρομίας του.

Το έργο τέχνης χρονολογείται στα πρώτα χρόνια του Caravaggio στη Ρώμη -στα μέσα του 1592- όταν μετακόμισε στην Αιώνια Πόλη από τη γενέτειρά του στο Μιλάνο. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, εκείνη την περίοδο που νόσησε ο καλλιτέχνης, δεν μπορούσε πουθενά να στεριώσει. Αρρώστησε βαριά από τη φτώχεια και τις κακουχίες και πέρασε μισό χρόνο σε νοσοκομείο απόρων (Santa Maria della Consolazione). Πιθανότατα, ο πίνακας δείχνει ότι ο Caravaggio είχε ελονοσία,  καθώς η κιτρινωπή εμφάνιση του δέρματος και των ματιών του είναι βασικοί παράγοντες της ενεργού ηπατικής νόσου που οδηγεί σε υψηλά επίπεδα χολερυθρίνης.

Αυτός ο πίνακας δημιουργήθηκε την περίοδο της ανάρρωσης του ζωγράφου στο νοσοκομείο. Υπάρχουν αρκετές θεωρίες για το γιατί ήταν στο νοσοκομείο, όπως ότι τον χτύπησε άλογο, μέχρι την ελονοσία. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της ανάρρωσής του, υπήρχαν ακόμα σημάδια ασθένειας όπως μπορούμε να δούμε σε αυτόν τον πίνακα. Έχει ίκτερο, που οδηγεί σε κιτρίνισμα του δέρματος και του λευκού τμήματος των ματιών σας. Είναι λογικό ότι ο Caravaggio χρησιμοποίησε τον εαυτό του ως πρότυπο για αυτόν τον πίνακα. Ήταν πολύ φτωχός στην αρχή της καριέρας του (και επίσης όχι πλούσιος στο υπόλοιπο της ζωής του) και ο ίδιος ήταν το φθηνότερο μοντέλο που μπορούσε να βρει για αυτόν τον πίνακα.

Πίνακας

Ο “Άρρωστος Βάκχος” δημιουργήθηκε εκεί στον νοσοκομείο και θεωρείται η αυτοπροσωπογραφία του.

Ο πίνακας αναφέρεται από τον Giovanni Pietro Bellori στο «Vite de `pittori, scultori e architetti moderni» (1642)- “και έφτιαξε μια σειρά από μικρά πορτρέτα του εαυτού του χρησιμοποιώντας έναν καθρέφτη. Και ο πρώτος ήταν ένας Βάκχος με πολλά τσαμπιά σταφύλια, φτιαγμένος με μεγάλη επιμέλεια αλλά με αρκετά στεγνό τρόπο ” .

O Caravaggio χρησιμοποίησε έναν καθρέφτη για να ζωγραφίσει αυτό το έργο όπως έκανε πιο συχνά αργότερα στην καριέρα του. Πιθανότατα τον ζωγράφισε μεταξύ 1593 και 1594. Το 1607, ο πίνακας κατασχέθηκε από τον Πάπα λόγω φοροδιαφυγής από τον ιδιοκτήτη του, Giuseppe Cesari. Ο Πάπας έδωσε τον πίνακα στον ανιψιό του, Scipione Caffarelli-Borghese. Ο πίνακας εξακολουθούσε να αναφέρεται στη συλλογή Borghese το 1693.

Καθώς ο πίνακας δεν είχε την υπογραφή του Caravaggio, τους επόμενους αιώνες, αποδόθηκε σε αρκετούς άλλους ζωγράφους. Το 1927, αποδόθηκε ξανά στο Caravaggio και η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων πιστεύει ότι αυτό είναι ένα πραγματικό Caravaggio.

Ποιος είναι ο Βάκχος;

Ποιος είναι ο Βάκχος; Γνωστός στην ελληνική μυθολογία ως Διόνυσος, ο Βάκχος ήταν γιος του Δία και της Σεμέλης. Ήταν ο θεός της έκστασης, της γονιμότητας, της συγκομιδής σταφυλιών, του κρασιού και της οινοποίησης. Ήταν ένα δημοφιλές θέμα για τους καλλιτέχνες καθώς τους επέτρεπε να απεικονίζουν τις γήινες απολαύσεις. Γύρω στο 1595, ο Caravaggio ζωγράφισε έναν άλλο πίνακα του Bάκχου  που βρίσκεται στο μουσείου Uffizi. . Σε αντίθεση με τον πρώτο του πίνακα, ο Bacchus φαίνεται αρκετά υγιής σε αυτόν τον πίνακα. Ένα άλλο παράδειγμα καλλιτέχνη που χρησιμοποίησε τον Βάκχο ως αντικείμενο της τέχνης του είναι ο Diego Velasquez . Ζωγράφισε τον Θρίαμβο του Βάκχου στο μουσείο Prado.

O πίνακας

 Το έργο πρόκειται για μια αυτοπροσωπογραφία του Caravaggio.  Παρουσιάζεται ως ο ρωμαϊκός θεός Βάκχος, ο θεός της συγκομιδής του σταφυλιού, του κρασιού και της μέθης. Είναι ημίγυμνος, φορώντας μια λευκή ρόμπα και η κορδέλα γύρω από τη ρόμπα του βρίσκεται στο τραπέζι.Ο Βάκχος είναι τυλιγμένος σ ‘ένα λευκό σεντόνι. Φαίνεται νυσταγμένος ή ζαλισμένος, με ελαφριά κλίση του κεφαλιού, ενώ το φως πέφτει πάνω του κι έρχεται  σε αντίθεση με τα σκούρα χρώματα που έχουν τα κληματόφυλλα που τον στεφανώνουν.

 Μπορούμε να δούμε τον μυώδη ώμο και το χέρι του. Ωστόσο, ο Βάκχος δεν φαίνεται υγιής. Το δέρμα του είναι κίτρινο και το λευκό μέρος των ματιών του επίσης. Επίσης, έχει μπλε χείλη. Φοράει ένα στέμμα από φύλλα κισσού στο κεφάλι του. Διπλώνει τα χέρια του και κρατάει ένα τσαμπί άσπρα/κίτρινα σταφύλια μεταξύ τους. Ο Βάκχος κάθεται σε ένα πέτρινο τραπέζι με από πάνω ένα τσαμπί υγιή μαύρα σταφύλια, δύο ροδάκινα που έχουν παρόμοιο χρώμα με το δέρμα του Βάκκου και μερικά αμπελόφυλλα.

Ο Caravaggio ρίχνει πάνω σε σημεία των μορφών ένα πλάγιο φως πλάγιο, καταργώντας σχεδόν το φως της μέρας, αναδεικνύοντας τις φωτοσκιάσεις. Είναι η λεγόμενη τεχνική του κιαροσκούρο (των έντονων αντιθέσεων που προκαλεί το φως) και του τενεμπρισμού (ύφος που χαρακτηρίζεται από μεγάλες βαθύχρωμες ή σκοτεινές επιφάνειες που συνδυάζονται με μικρότερες περιοχές κατάλληλα φωτισμένες με τη χρήση χρώματος, με αποτέλεσμα τη δημιουργία δραματικών φωτοσκιάσεων).  Ο Caravaggio ήταν ο πρώτος που τις  χρησιμοποίησε κι αυτό αποτέλεσε κύριο χαρακτηριστικό της ζωγραφικής του Μπαρόκ.

Τα χλωμό πρόσωπο του Βάκχου σε συνδυασμό με το αινιγματικό του βλέμμα που δείχνει σαν χαμένο στη χαύνωση της ασθένειας, αποκαλύπτει ότι στην ψυχή του καλλιτέχνη κρύβεται ένα μυστήριο.

Το συγκεκριμένο έργο θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα του Caravaggio που έχει προβληματίσει πολλούς ερευνητές.

Συμβολισμός

 Το στέμμα των φύλλων κισσού είναι σύμβολο του Βάκχου. Ο κισσός ήταν ένα ιερό φυτό για τον Βάκχο καθώς θεωρούνταν ότι είχε τη δύναμη να αποτρέπει την μέθη. Το τσαμπί σταφύλια περιέχει επίσης μερικά σάπια σταφύλια. Αυτό είναι ένα σύμβολο του θανάτου που είναι πάντα στο φως και πρέπει να ήταν στο μυαλό του Caravaggio όταν ήταν στο νοσοκομείο για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν δημιουργήσει αυτόν τον πίνακα. Ταυτόχρονα, κρατάει το τσαμπί με τα σταφύλια κοντά στο στόμα του, υποδηλώνοντας ότι είναι κοντά στο θάνατο. Αυτή η πρόταση τονίζεται επίσης από την κορδέλα της ρόμπας του, η οποία εμφανίζεται ρητά στο τραπέζι και είναι έτοιμη να ανοίξει. Επιπλέον, τα δύο ροδάκινα στο τραπέζι συμβολίζουν την επιθυμία να είστε μαζί με κάποιον άλλο.