Η σφαγή των αθώων είναι μέρος της ιστορίας της Γέννησης, όταν ο βασιλιάς Ηρώδης της Ιουδαίας διέταξε την εκτέλεση όλων των αρσενικών παιδιών στη Βηθλεέμ κάτω των δύο ετών. Μια έκκληση κατά του πολέμου, ένα ιδιαίτερα δραματικό, δημοφιλές θέμα που θεωρείται το πιο φιλόδοξο αριστούργημα του καλλιτέχνη.

H “Σφαγή των Αθώων” του Peter Paul Rubens (1611-12) θεωρείται ως ο πιο δραματικός και δυναμικός πίνακας του καλλιτέχνη. Το περιεχόμενό του είναι φρικιαστικό και αναστατώνει, αλλά η ισχυρή σύνθεση, η ικανότητα και η απεικόνιση της κίνησης είναι εξαιρετική, καθιστώντας αυτό ως το πιο φιλόδοξο αριστούργημα του ζωγράφου . 

Η Σφαγή των Αθώων ήταν πάντα ένα δημοφιλές θέμα στις εικαστικές τέχνες, ιδιαίτερα κατά την Αναγέννηση, όταν οι καλλιτέχνες ανακάλυπταν εκ νέου την αρχαιότητα και ερμήνευαν εκ νέου μυθολογικές και βιβλικές αφηγήσεις. Η φρικτή απεικόνιση της βρεφοκτονίας που διέταξε ο βασιλιάς Ηρώδης για να αποτρέψει τον προφητευμένο νέο Βασιλιά των Εβραίων να αναλάβει τον θρόνο, αποδόθηκε από πολυάριθμους δασκάλους από διαφορετικές εποχές, συμπεριλαμβανομένων των Giotto di Bondone, Nicolas Poussin, Pieter Brueghel ο Πρεσβύτερος, και Guidi Reni.

Ο Φλαμανδός καλλιτέχνης του μπαρόκ Peter Paul Rubens έκανε δύο εκδοχές του βιβλικού μύθου με διαφορά περίπου 25 ετών. Ο εν λόγω πίνακας είναι η πρώτη εκδοχή που εργάστηκε μεταξύ 1611 και 1612.

Ο καλλιτέχνης

Ο Peter Paul Rubens (1577-1640) ήταν ο πιο επιδραστικός Φλαμανδός καλλιτέχνης του 17ου αιώνα και σημαντικός διπλωμάτης, ανθρωπιστής λόγιος και συλλέκτης έργων τέχνης. Μετά την ολοκλήρωση της καλλιτεχνικής του εκπαίδευσης, ταξίδεψε στην Ιταλία και την Ισπανία, βλέποντας σπουδαία αναγεννησιακή και κλασική τέχνη. Το 1608, μετακόμισε στην Αμβέρσα και διορίστηκε ζωγράφος της αυλής του Αρχιδούκα Αλβέρτου και της συζύγου του, Ισαβέλλας. Υπήρξε ένας παραγωγικός ζωγράφος. Το μεγάλο του στούντιο παρήγαγε έναν απίστευτα μεγάλο όγκο έργων. Αυτό ήταν δυνατό λόγω των πολλών βοηθών του, μερικοί από τους οποίους έγιναν διάσημοι καλλιτέχνες από μόνοι τους, όπως ο Anthony van Dyck. Το στυλ του έδινε έμφαση στην κίνηση, το χρώμα και τον αισθησιασμό και προτίμησε να δουλεύει σε μεγάλη κλίμακα, δημιουργώντας πολλούς βωμούς. Απεικόνισε επίσης πορτρέτα, τοπία και ιστορικούς πίνακες μυθολογικών, θρησκευτικών και αλληγορικών θεμάτων.

Peter Paul Rubens, Self-Portrait (λεπτομέρεια), 1623, λάδι σε πάνελ, 85,7 x 62,2 cm (Royal Collection Trust, Λονδίνο)

Iστορικό πλαίσιο

Η σφαγή των αθώων είναι μέρος της ιστορίας της Γέννησης, όταν ο βασιλιάς Ηρώδης της Ιουδαίας διέταξε την εκτέλεση όλων των αρσενικών παιδιών στη Βηθλεέμ κάτω των δύο ετών. Οι Μάγοι του είπαν ότι γεννήθηκε ένα αγόρι, ο Ιησούς, ο οποίος είναι ο νέος βασιλιάς των Εβραίων. Ο Ηρώδης ήθελε να τον σκοτώσει, καθώς αυτό το μωρό αποτελούσε απειλή για τη δύναμή του. Η Μαρία, ο Ιωσήφ και ο Ιησούς κατέφυγαν στην Αίγυπτο για να βρουν καταφύγιο. Αυτή η σκηνή έχει ζωγραφιστεί πολλές φορές σε όλη την ιστορία της τέχνης από καλλιτέχνες, όπως ο Giotto το 1304-6, ο Pieter Bruegel ο Πρεσβύτερος το 1567 και ο Jacopo Tintoretto το 1582-7.

«Όταν ο Ηρώδης κατάλαβε ότι είχε ξεγελαστεί από τους Μάγους, έγινε έξαλλος και έδωσε εντολή να σκοτώσουν όλα τα αγόρια στη Βηθλεέμ και τη γύρω περιοχή που ήταν δύο ετών και κάτω…» – Ματθαίος 2:16

Giotto de Bondone, Massacre of the Innocents, 1304-6, τοιχογραφία, 200 x 185 cm (Scrovegni Chapel, Πάντοβα)

Κίνηση και Δράμα

Σχεδόν παντού όπου κοιτάξεις στο Massacre of the Innocents, υπάρχει μια βίαιη, καταστροφική δράση σε απόσταση αναπνοής από το να συμβεί. Στα δεξιά, ένας στρατιώτης απέχει λίγα λεπτά από το να χτυπήσει το μωρό που κρατά στην αιματηρή στήλη από κάτω του και, στο κέντρο, ένας άλλος στρατιώτης κρατά το σπαθί του ίντσες μακριά από το στομάχι μιας ηλικιωμένης γυναίκας. Η στιγμή μοιάζει με μια εικόνα στιγμιότυπου ταινίας, όπου ο θεατής θα προτιμούσε να μην γνωρίζει τι θα συνέβαινε αν πατούσε το play. Η κίνηση που εκφράζεται είναι τόσο ισχυρή και άμεση που είναι δύσκολο να καταλάβουμε ότι είναι απλώς ζωγραφική σε πάνελ – μια αντίδραση που προκλήθηκε από άλλους πίνακές του, όπως το Κυνήγι των Λιονταριών που ζωγράφισε δέκα χρόνια αργότερα, το 1621. Και οι δύο πίνακες έχουν παρόμοια διαγώνια σύνθεση, τραβώντας το μάτι του θεατή από κάτω αριστερά προς τα πάνω δεξιά της σκηνής.

Peter Paul Rubens, The Lion Hunt, 1621, λάδι σε καμβά, 249 x 377 cm (Alte Pinakothek, Μόναχο) 

O Rubens δημιουργεί αλληλεπίδραση κίνησης μεταξύ των θεμάτων, απεικονίζοντας αλυσίδες από φιγούρες που αγωνίζονται, ξύνοντας, τραβώντας και χτυπώντας ο ένας τον άλλον στη ζέστη δράση. Υπάρχουν άνθρωποι που πέφτουν, καθώς η ηλικιωμένη γυναίκα πέφτει πάνω στην κεντρική γυναίκα. Μπορεί να συνθλίψει το αθώο μωρό της, το οποίο κρατά επισφαλώς πίσω της, δημιουργώντας μια περαιτέρω αίσθηση επείγοντος. Οι συνέπειες της βίαιης δράσης φαίνονται από τα τεντωμένα άκρα των μητέρων, των μωρών και τις εκφράσεις που παρουσιάζουν ακραίο πόνο. Η αίσθηση της ώθησης και της αντιστάθμισης που μεταδίδεται είναι χαρακτηριστική του έργου του Rubens. Ωστόσο, αυτό το έργο, ήταν ένα από τα πιο ολοκληρωμένα που είχε κάνει μέχρι σήμερα, καθώς προσπαθούσε να παρουσιάσει όλες τις δεξιότητες που είχε μάθει μετά τα χρόνια του στην Ιταλία για να εντυπωσιάσει τους Φλαμανδούς.

Λεπτομέρεια από το Massacre of the Innocents, τονίζοντας την αλυσιδωτή αντίδραση και την κίνηση

Στυλ και τεχνική

Raphael, The Massacre of the Innocents, c.1510, κόκκινη κιμωλία σε χαρτί, 24,6 x 41,3 cm (Royal Collection Trust, Λονδίνο)

Η θέση του στρατιώτη στα δεξιά αντιγράφεται από το Σχέδιο του Michelangelo, The Resurrection of Christ (1530), αλλά με αντίθετη φορά κίνησης. 

Στο σχέδιο του Michelangelo, ο Χριστός απλώνεται προς τα πάνω. Ωστόσο, εδώ τα χέρια του στρατιώτη πρόκειται να κινηθούν με δύναμη προς τα κάτω για να χτυπήσουν το μωρό, δείχνοντας ίσως πόσο ενάντια στον Θεό ήταν οι οδηγίες του Ηρώδη και οι ενέργειες των στρατιωτών. Ο Rubens είναι αποτελεσματικός στην παρουσίαση του δράματος μέσω της κίνησης και επιτυγχάνει μια αλληλεπίδραση μεταξύ του θέματος και του θεατή. Έβαλε το δράμα και τη δυναμική στην πρώτη γραμμή των εικόνων του, ξεπερνώντας τα όρια όπως ποτέ πριν.

Οι σχεδόν γυμνοί στρατιώτες σκοτώνουν τα μωρά ενώ οι μητέρες προσπαθούν λυσσαλέα να τα σώσουν. Η κεντρική φιγούρα είναι μια γυναίκα με κόκκινο-κόκκινο φόρεμα που πέφτει προς τα πίσω κάτω από το βάρος μιας μεγαλύτερης γυναίκας που πρόκειται να την τρυπήσει ο στρατιώτης. Ξύνει απελπισμένα το πρόσωπο ενός άλλου στρατιώτη με το δεξί της χέρι και μετά βίας κρατά το μωρό με το αριστερό. Είναι ένας αγώνας για επιβίωση. Μια διελκυστίνδα όπου το διακύβευμα είναι η ανθρώπινη ζωή. Σπρώχνει μακριά τον στρατιώτη καθώς φαίνεται να πιάνει τα υφάσματα της οσφύος του μωρού σχεδόν να κυριεύει το παιδί.

Στο επάνω δεξί περιθώριο του πίνακα βλέπετε μια άλλη τραγωδία που πρόκειται να συμβεί: ένα μωρό που κρατιέται ψηλά από έναν άλλο στρατιώτη πρόκειται να πεταχτεί κάτω στο έδαφος. Υπάρχει όμως ελπίδα καθώς η νεαρή κοπέλα σηκώνει τα χέρια της προς το μωρό, ελπίζοντας να το πιάσει.  Κοιτάζοντας τη μητέρα, το παιδί της και τον στρατιώτη, αντιλαμβάνεται κανείς βαθιά το δράμα ολόκληρης της εικόνας.

Ο Rubens απεικόνισε με μαεστρία ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων: απόγνωση, βία, θλίψη, μητρική αγάπη. Την εποχή που ολοκλήρωσε τη “Σφαγή των Αθώων”, προοριζόταν ως σχολιασμός της πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης στην Ολλανδία, η οποία βρισκόταν στη μέση του ογδονταετούς πολέμου που ξεκίνησε ως εξέγερση για την ανεξαρτησία. Ως εκ τούτου, ο εν λόγω πίνακας θα μπορούσε να είναι μια έκκληση κατά του πολέμου.

Η Σφαγή των Αθώων πωλήθηκε σε δημοπρασία το 2002 για ένα ρεκόρ £ 49.500.000 ή 76.700.000 $ σε οίκο Sotheby, το Λονδίνο και δωρεά του αγοραστή, του Καναδά επιχειρηματία Kenneth Thompson, στην Πινακοθήκη του Οντάριο.