Ο Bruegel αποτύπωσε τη διπλή σχέση της ανθρωπότητας με τον χειμώνα: τον φοβόμαστε και τον αγαπάμε. Η επιβίωση του χειμώνα είναι μέρος αυτού που μας κάνει ανθρώπους. Για τον Bruegel, η λευκότητα είναι θαυμαστή, τρομακτική – και ο κόσμος θα ήταν φτωχότερος χωρίς αυτήν.

Περιγραφή του πίνακα & πηγή έμπνευσης

Ο πίνακας του Pieter Bruegel, προσφέρει μια πανοραμική θέα σε έναν κόσμο “κλειδωμένο” την δύσκολη περίοδο του χειμώνα – που ωστόσο σφύζει από ζωή. Με κυνηγούς, τα σκυλιά τους και αγρότες που κάνουν πατινάζ στον πάγο, κοράκια και τις πολυάσχολες προετοιμασίες για το κρύο.

Ο πίνακας, συνήθως ερμηνεύεται ως εικόνα της καθημερινής ζωής.  Είναι ένα χιονισμένο τοπίο που υποχωρεί δραματικά σε μια σειρά από οδοντωτά βουνά στο βάθος, όλα κάτω από έναν γαλαζογκρίζο ουρανό. Στην κάτω αριστερή γωνία, τρεις κυνηγοί  και η αγέλη των σκύλων τους επιστρέφουν από το κυνήγι. Δίπλα τους υπάρχει ένα πανδοχείο. Τα τούβλα του στο χρώμα της σκουριάς και η φωτεινή κίτρινη φωτιά μπροστά του, είναι μια εντυπωσιακή αντίθεση με τα λευκά, τα γκρίζα και τα σταχτί χρώματα που κυριαρχούν στον πίνακα.

Ο ζωγράφος έχει δημιουργήσει ασάφεια γύρω από τη ζεστή αίσθηση της επιστροφής στο σπίτι και την έλλειψη τροφής με την οποία φαίνεται να έχουν επιστρέψει οι κυνηγοί. Οι μακρινοί παγοδρομείς απολαμβάνουν αυτό που τους πρόσφερε ο χειμώνας, ενώ οι κυνηγοί, σε πρώτο πλάνο, μαζί με τα λιγοστά κυνηγετικά σκυλιά τους, αντιμετώπιζουν τις καταστροφές του χειμώνα.

Τα κλαδιά τριών μεγάλων δέντρων στο προσκήνιο ξεπροβάλλουν σαν μαύρα τριχοειδή αγγεία στον ουρανό και μερικά κοράκια παρακολουθούν την σκηνή. Από την αριστερή πλευρά του πίνακα, η γη κατηφορίζει προς τα κάτω και προς τα δεξιά, και πέρα ​​από το πρώτο πλάνο το τοπίο απομακρύνεται απότομα. Το εκτεταμένο μεσαίο έδαφος και το φόντο απεικονίζουν: ένα άτομο που κουβαλάει ένα φορτίο ραβδιά πάνω από μια γέφυρα, φιγούρες που κάνουν  πατινάζ στον πάγο σε μια παγωμένη λίμνη, τις χιονισμένες στέγες των σπιτιών, αναρίθμητα μικροσκοπικά γυμνά δέντρα και — πολύ μακριά στη δεξιά πλευρά — τα γκρίζα και χιονισμένα βουνά, των οποίων οι τραχιές κορυφές μοιάζουν να χαράζουν τον ουρανό. Η δεξιά πλευρά του πίνακα είναι επομένως μια αδιάκοπη θέα σε όλη τη χιονισμένη κοιλάδα. Βλέπουμε τα πάντα τόσο ξεκάθαρα—ακόμη και πολύ μακριά—και έτσι αισθανόμαστε τον καθαρό αέρα μιας χειμωνιάτικης ημέρας. Ωστόσο, αυτό δεν είναι καθόλου μια εικόνα από την πραγματικότητα, καθώς δεν υπάρχει τέτοιο τοπίο στην Ολλανδία. Είναι ως επί το πλείστον επίπεδη και κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας σε ορισμένες περιοχές.  Μάλλον, ο Bruegel συνδύασε εικόνες από το περιβάλλον του – τα πανδοχεία και τις αγροικίες και τις παγωμένες λιμνούλες της Βόρειας Ευρώπης – με μια αλυσίδα από οδοντωτά βουνά που θυμίζουν τις Άλπεις, που είδε σε ένα ταξίδι στην Ιταλία τη δεκαετία του 1550. Ο πίνακας είναι επομένως μια προσεκτικά κατασκευασμένη σκηνή, αντλημένη τόσο από τη φαντασία του καλλιτέχνη όσο και από το περιβάλλον του.

Η εστίαση του Bruegel στις αγροτικές δραστηριότητες είναι κάτι που θα μπορούσαμε να περιμένουμε από αυτόν, καθώς είναι περισσότερο γνωστός για τις οικείες, ευαίσθητες και μερικές φορές κωμικές σκηνές της αγροτικής ζωής. Ωστόσο, ήταν επίσης ένας πολυταξιδεμένος και κοσμικός καλλιτέχνης που μπορούσε να δημιουργήσει περίπλοκες σκηνές από φαινομενικά κοσμικές δραστηριότητες. Τα μακρινά βουνά του πίνακα  που προέρχονται από τα ταξίδια του νότια των Άλπεων και είναι τόσο ξεκάθαρα μια κατασκευή του μυαλού του καλλιτέχνη, είναι το κλειδί για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ο Bruegel έχει κατασκευάσει ολόκληρο τον πίνακα.

Η προφητεία του Bruegel και η σπουδαιότητα του πίνακα

The Hunters in the Snow του Pieter Bruegel, 1565, via Kunsthistorisches Museum Wien

Οι σκηνές χιονιού είναι μια από τις απολαύσεις της ευρωπαϊκής ζωγραφικής.  Ωστόσο, αυτές οι εικόνες έχουν μια ανησυχητική σημασία καθώς το πραγματικό τους θέμα είναι η κλιματική αλλαγή.

Το έτος 1565 είδε τον πιο κρύο χειμώνα που μπορούσε να θυμηθεί κανείς. Ο κόσμος έγινε ολόλευκός, τα πουλιά πάγωσαν, τα οπωροφόρα δέντρα πέθαναν, οι γέροι και οι νέοι έχασαν τις ζωές τους. Ήταν ένα σοκ κι αυτό φαινόταν να είναι κάτι περισσότερο από έναν κρύο χειμώνα. Το κλίμα άλλαζε αισθητά και αυτό είναι που καταγράφουν οι σκηνές από το χιόνι του Bruegel. Όλα – από το έργο “Κυνηγοί στο χίονι” που ζωγραφίστηκε το 1565, μέχρι την “Απογραφή στη Βηθλεέμ” το 1566 και την “Προσκύνηση των Μάγων” το 1567 – έγιναν ως απάντηση σε εκείνο το έτος και σε αυτό που προήγγειλε. Το κλειδί για την προφητική τους ιδιότητα βρίσκεται ακριβώς εκεί στα βουνά του εν λόγω πίνακα.

Αυτά τα βουνά είναι οι Άλπεις. Το 1552, ο Bruegel διέσχισε τις Άλπεις σε ένα καλλιτεχνικό προσκύνημα από την πατρίδα του την Ολλανδία στην Ιταλία. Η εμπειρία του από την υψηλότερη και πιο κρύα οροσειρά της δυτικής Ευρώπης- την οποία κατέγραψε εκείνη την εποχή σε σχέδια που σώζονται – έμεινε μαζί του όλη του τη ζωή, ακονίζοντας το τοπίο του μυαλού του, αλλά ποτέ τόσο εντυπωσιακά όσο στο “Κυνηγοί στο χιόνι”. Εδώ φαίνεται να λέει ότι όλος ο κόσμος γίνεται Αλπικός – σε μια νέα Εποχή των Παγετώνων.

Κι είχε δίκιο. Κάποτε, όταν οι πρώτοι ζωγράφοι άφησαν τα σημάδια τους στους τοίχους των σπηλαίων, όλη η Ευρώπη συντρίφτηκε και αναδεύτηκε από παγετώνες που σώζονται τώρα μόνο στις ψηλές Άλπεις. Στη δεκαετία του 1500 και του 1600, αυτοί οι ευρωπαϊκοί παγετώνες ήταν σε κίνηση, “καταβροχθίζοντας” βοσκοτόπια και καταστρέφοντας κοινότητες. Οι χωρικοί του Σαμονί, όπως ανακάλυψε ο ιστορικός Emmanuel Le Roy Ladurie, ζήτησαν από τους άρχοντές τους να κάνουν κάτι για την κλιματική αλλαγή: «Είμαστε τρομοκρατημένοι από τους παγετώνες … που προχωρούν συνεχώς και μόλις έθαψαν δύο από τα χωριά μας και κατέστρεψε το ένα τρίτο».

Στον πίνακα “Κυνηγοί στο χιόνι” , οι παγετώνες έχουν φτάσει στα χωριά γύρω από την Αμβέρσα. Η “προφητεία” του Bruegel είναι ακριβής. Το κλίμα άλλαζε δραματικά και επικίνδυνα, αν και σε αντίθετη κατεύθυνση από τη σημερινή επικείμενη κρίση. Ο κόσμος γινόταν πιο κρύος. Οι θερμοκρασίες έπεσαν παγκοσμίως κατά την Αναγέννηση, τόσο σοβαρά που οι κλιματολόγοι αποκαλούν την εποχή από το 1400 έως το 1850 Μικρή Εποχή των Παγετώνων. Ο χειμώνας του 1565 ήταν ένας από τους πρώτους που όλοι μπορούσαν να δουν ότι κάτι είχε αλλάξει. Τι έπρεπε όμως να γίνει;

Αυτή ήταν μια προβιομηχανική κοινωνία που είχε μόνο τον πιο περιορισμένο έλεγχο στο περιβάλλον της. Η Μικρή Εποχή των Παγετώνων ήταν ένα φυσικό φαινόμενο και η ανθρωπότητα – αδύναμη τότε μπροστά στη φύση – μπορούσε μόνο να προσπαθήσει να προσαρμοστεί. Οι πίνακες του Bruegel δεν είναι απλώς προφητείες. Είναι “συνταγές” προσαρμογής, που απεικονίζουν νέους τρόπους για να ζεις με το κρύο: πώς να το κατοικήσεις, ακόμα και να το απολαύσεις. Ο πάγος και το χιόνι ανατρέπουν τον κόσμο. Στους πίνακες του Bruegel, η ίδια η ψύχρα που απειλεί τη ζωή προκαλεί ζωντάνια. Οι άνθρωποι δεν τρέμουν μόνο στο χιόνι. Στην “Απογραφή στη Βηθλεέμ”, ενώ οι ενήλικες στριμώχνονται άθλια, τα παιδιά κάνουν πατινάζ και έλκηθρο στον πάγο, όπως κάνουν στο Hunters.

Οι Ολλανδοί καλλιτέχνες άρχισαν να ασχολούνται με το νέο είδος σκηνής του Bruegel στο χιόνι καθώς οι χειμώνες βάθυναν και σκλήρυναν και οι παγετοί που έμοιαζαν νέοι το 1565, έγιναν ρουτίνα (αν και ακόμα μαγικοί). Κάνοντας τα πάντα να φαίνονται καινούργια και εξωγήινα – σταματώντας το σχολείο και τη δουλειά, κόβοντας τις αλυσίδες της αγροτικής συνήθειας.

Στις σύγχρονες πόλεις, οι παγωμένες συνθήκες αναδημιουργούνται εύκολα από την τεχνολογία. Τα παγοδρόμια συνθετικού πάγου έχουν εξαπλωθεί από το Rockefeller Center του Μανχάταν σε πάρκα και βεράντες μουσείων παντού. Ίσως αυτό να γίνει ο χειμώνας: ένα καρναβάλι στο ψυγείο, μια προσπάθεια να αναδημιουργηθούν τεχνητά οι αγαπημένες αναμνήσεις και οι λαϊκές ιστορίες των χειμώνων που χάθηκαν για πάντα. Στην ταινία του Ταρκόφσκι Solaris, ένας διαστημικός σταθμός που περιστρέφεται γύρω από έναν μακρινό πλανήτη έχει στο σαλόνι του μια εκτύπωση των Κυνηγών του Bruegel στο χιόνι. Είναι το ενθύμιο των αστροναυτών της Γης. Είναι μια ανατριχιαστική σκέψη ότι, για τις μελλοντικές γενιές σε μια ριζικά αλλαγμένη Γη, το Hunters in the Snow μπορεί να εκπληρώσει αυτόν ακριβώς τον σκοπό: να διατηρήσει, τουλάχιστον, την ιδέα του πώς έμοιαζε ένας πλανήτης χιονισμένος, πόσο ανθρώπινος ήταν, πόσο παράδοξα ζεστός και διασκεδαστικός.

Το νόημα του Hunters in the Snow είναι απλώς ότι ο ίδιος ο άνθρωπος είναι μια ανίσχυρη οντότητα, χωρίς καμία συνέπεια, που βρίσκεται στο έλεος των φυσικών εποχών και των ρυθμών του χρόνου. Το συμπέρασμα είναι ότι μόνο η πίστη στον Δημιουργό και στη φυσική (θεία) τάξη μπορεί να μας δώσει νόημα και παρηγοριά.

Ο Bruegel, λοιπόν, αποτύπωσε τη διπλή σχέση της ανθρωπότητας με τον χειμώνα: τον φοβόμαστε και τον αγαπάμε. Η επιβίωση του χειμώνα είναι μέρος αυτού που μας κάνει ανθρώπους. Για τον Bruegel, η λευκότητα είναι θαυμαστή, τρομακτική – και ο κόσμος θα ήταν φτωχότερος χωρίς αυτήν.