Στις 7 Φεβρουαρίου του 1741, γεννήθηκε ο καλλιτέχνης του οποίου το έργο μέχρι σήμερα συνεχίζει να σοκάρει, να εκπλήσσει και να προβληματίζει τους ιστορικούς τέχνης σε όλη του την οπτική πολυπλοκότητα.
Ο Henry Fuseli ήταν κύριος της ρομαντικής φαντασίας. Ήταν ένας από εκείνους τους καλλιτέχνες που διαμόρφωσαν την άποψή μας για την εποχή καθορίζοντας την εικόνα του γοτθικού τρόμου και του εφιάλτη.
Γεννήθηκε στη Ζυρίχη της Ελβετίας με το επίθετο Fusselli. Αφού αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα του, ταξίδεψε μέσω της Γερμανίας και στη συνέχεια ήρθε στην Αγγλία, όπου κατάφερε να τα βγάλει πέρα με διάφορα γραπτά. Τελικά, γνώρισε Sir Joshua Reynolds, στον οποίο έδειξε τα σχέδιά του. Ακολουθώντας τις συμβουλές του Reynolds, αποφάσισε να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στην τέχνη. Αυτή ήταν μια καλή επιλογή, και χάρη σε αυτήν, αυτό, o πιο διάσημος πίνακας του Fuseli δημιουργήθηκε:
Πριν φύγει από την Ελβετία, ο Φουσέλι είχε έναν μέντορα, τον Johann Jakob Bodmer, που ήταν απίστευτα σημαντικός για εκείνον και που διαμόρφωσε τη μετέπειτα καριέρα του. O Όμηρος, o Δάντης, ο Shakespeare και ο Milton επρόκειτο να γίνουν οι κύριες πηγές έμπνευσης για την τέχνη του. Συνδέθηκε επίσης χαλαρά με το κίνημα Sturm und Drang. Μπόρεσε να μελετήσει ένα ευρύ φάσμα ανθρωπιστικών σπουδών και γλωσσών.
Ο Fuseli καθιέρωσε τη φήμη του με το έργο “Ο εφιάλτης”, το 1780. Το 1786, ενεπλάκη στο σχέδιο του John Boydell για την πρόσληψη των πιο ταλαντούχων καλλιτεχνών της εποχής στην γκαλερί Shakespeare, και ο Fuseli αφιέρωσε τον περισσότερο χρόνο του σε πίνακες ζωγραφικής με Σαιξπηρικά θέματα.
Το 1799, ο Fuseli εξέθεσε μια σειρά έργων ζωγραφικής από θέματα που έδιναν τα έργα του John Milton, με φιλοδοξία να δημιουργήσει μια γκαλερί Milton συγκρίσιμη με την γκαλερί Shakespeare του Boydell. Δυστυχώς, η ιδέα του Fuseli αποδείχθηκε ανεπιτυχής και αναγκάστηκε να την κλείσει το 1800.
Ο Fuseli παραμελήθηκε σε μεγάλο βαθμό μετά το θάνατό του μέχρι την εκ νέου ανακάλυψή του στις αρχές του 20ου αιώνα από εξπρεσιονιστές ζωγράφους και σουρεαλιστές καλλιτέχνες, που θαύμασαν τον ρομαντικό υποκειμενισμό, τον περίπλοκο συμβολισμό και την τολμηρή του σύνθεση. Είναι πλέον γνωστός ως πρόδρομος αυτών των κινημάτων.
The Nightmare του Henry Fuseli, 1781
Ο Ηenry Fuseli (Johann Heinrich Füssli) ήταν ένας Αγγλοελβετός ζωγράφος (1741-1825) ο οποίος έγινε περισσότερο γνωστός στη διάρκεια της ζωής του για τις διαλέξεις και τη συγγραφή ιστορίας της τέχνης παρά για τα έργα τέχνης του. Ωστόσο, ο πίνακάς του “ Ο Εφιάλτης” κέρδισε μεγάλη φήμη στον κόσμο της τέχνης μετά την έκθεσή του στη Βασιλική Ακαδημία το καλοκαίρι του 1782. Έγινε επίσης σύμβολο για ρομαντικούς και γοτθικούς ποιητές, συγγραφείς και ζωγράφους.
“Ο Εφιάλτης” του Henry Fuseli είναι η τέλεια εικόνα του σεξουαλικού τρόμου, που έχει εμπνεύσει μυστήριο και εικασίες για γενιές. Από τότε που εκτέθηκε για πρώτη φορά στο κοινό, στην ετήσια έκθεση της Βασιλικής Ακαδημίας του 1782, έγινε ένα σύμβολο του τρόμου. Δείχνει μια νεαρή γυναίκα να είναι ξαπλωμένη κρεβατοκάμαρά της και ιδιαίτερα ανήσυχη καθώς ένας αποκρουστικός κακοποιός κάθεται στο στομάχι της. Αριστερά, ένα άλογο ξετυλίγεται από το σκοτάδι. Οι αρχικοί επισκέπτες της έκθεσης της Ακαδημίας το 1782 συγκλονίστηκαν από το θέμα. Στις εκθέσεις της Ακαδημίας στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα κυριαρχούσαν πορτρέτα, τοπία ή σκηνές που απεικονίζουν τη λογοτεχνία και την ιστορία. “Ο Εφιάλτης” δεν ταίριαζε σε καμία από αυτές τις κατηγορίες.
Τι πραγματικά έδειξε αυτός ο πίνακας; Τι σήμαινε; Ήταν κάποια αλληγορία ή απλώς μια αρρωστημένη φαντασίωση;
Οι κριτικοί τέχνης ήταν συγκλονισμένοι. Κάποιος παρατήρησε ότι «υπάρχει μια άγρια σύλληψη στην εικόνα του κ. Fuseli της Νυχτερινής Σκιάς στη Βασιλική Ακαδημία, η οποία βρίθει από αυτή τη συνήθη συνακόλουθη ιδιοφυΐα, ανακρίβεια». Ο πίνακας είχε δημιουργήσει μια πραγματική αναταραχή, όπως ακριβώς θα ήθελε ο Fuseli.
O Ελβετός ζωγράφος είχε μετακομίσει στην Αγγλία στα μέσα της δεκαετίας του 1760 και προσπάθησε να καθιερωθεί ως μεταφραστής και συγγραφέας. Στράφηκε στις εικαστικές τέχνες γύρω στο 1770, με την ενθάρρυνση -σύμφωνα με τη δική του αφήγηση- από τον Sir Joshua Reynolds, τον νεοδιορισθέντα πρόεδρο της Βασιλικής Ακαδημίας – και πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της επόμενης δεκαετίας στην Ιταλία, μελετώντας αρχαία τέχνη και τους Παλαιούς Διδάσκαλους. Απέκτησε φήμη για την άγρια φαντασία του ανάμεσα σε γνώστες και συναδέλφους καλλιτέχνες. Στην Αγγλία, έκανε μια συντονισμένη προσπάθεια να κάνει το όνομά του ως ζωγράφος. Σε προηγούμενες εκθέσεις είχε παρουσιάσει μεγάλες, δυναμικές συνθέσεις σκηνών από τον Shakespeare και τον Milton. Αυτά ήταν εντυπωσιακά, δυναμικά εικαστικά έργα και είχαν αρκετά καλή αποδοχή από τους κριτικούς και το κοινό. Ωστόσο, το 1782, διακινδύνευσε τη φήμη του δείχνοντας μόνο αυτόν τον μοναδικό, μάλλον μικρό, αλλά αντισυμβατικό πίνακα. Πάνω από 55.000 άτομα πήγαν στην έκθεση το 1782 – όταν ο πληθυσμός του Λονδίνου ήταν μόνο περίπου 750.000. Πολλοί περισσότεροι θα είχαν διαβάσει για τον πίνακα στις εφημερίδες και τα περιοδικά, και ακόμη περισσότεροι θα μπορούσαν να δουν την εκτύπωση που αναπαράγει την εικόνα που δημοσιεύτηκε το 2ο επόμενο έτος.
“Ο Εφιάλτης” ήταν που έκανε τον Fuseli καλλιτέχνη, καθιερώνοντας τη φήμη του ως ζωγράφου με αντικείμενο το παράξενο, το υπερφυσικό, το συγκλονιστικό. Σύμφωνα με φήμες, έτρωγε ωμό χοιρινό για να του εμπνεύσει περίεργα όνειρα ή ότι έπαιρνε όπιο. Εν τω μεταξύ, η επιρροή αυτού του πίνακα έχει αντέξει στον χρόνο. Έχει αναπαραχθεί σε έντυπη μορφή, έχει αντιγραφεί, πλαστογραφηθεί και σατιριστεί επανειλημμένα, εμφανίζεται σε καρικατούρες, εξώφυλλα βιβλίων. Έχει εμπνεύσει άλλους καλλιτέχνες και συγγραφείς, και στη σημερινή εποχή, δημιουργούς ταινιών, από τον FW Murnau, τον δημιουργό του Nosferatu (1922) έως τον Ken Russell, ο οποίος επανέλαβε τον Εφιάλτη στην ταινία του 1986, Gothic. Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων, ιστορικοί τέχνης, ψυχολόγοι, κριτικοί λογοτεχνίας και ιστορικοί της επιστήμης έχουν επίσης προβληματιστεί με αυτήν την εικόνα.
Οι θεωρίες για το νόημα και τη σημασία αυτού του έργου έχουν πολλαπλασιαστεί. Έχει συσχετιστεί με τις θεωρίες του δέκατου όγδοου αιώνα για την υπνική παράλυση και τους εφιάλτες. Οι ψυχολογικές ερμηνείες έχουν επικεντρωθεί στον πίνακα ως έκφραση των σεξουαλικών επιθυμιών και απογοητεύσεων του Fuseli. Στο πίσω μέρος αυτού του καμβά o Fuseli ζωγράφισε ένα ημιτελές πορτρέτο μιας γυναίκας, που σχετίζεται από αρκετούς σχολιαστές με την Anna Landolt- το αντικείμενο του ανεκπλήρωτου έρωτα του Fuseli κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στην Ελβετία το 1779. Ο κύριος πίνακας, λοιπόν, ερμηνεύτηκε ως έκφραση της σεξουαλικής εκδίκησης ή απογοήτευσης του ζωγράφου και τα χαρακτηριστικά του κακοποιού θεωρήθηκαν ότι μοιάζουν με τα δικά του. Έχουν εντοπιστεί λογοτεχνικές νύξεις στον Shakespeare και στον θεατρικό συγγραφέα Thomas Middleton, ενώ έχουν εντοπιστεί οι καλλιτεχνικές-ιστορικές πηγές των διαφόρων μορφών του πίνακα. Ωστόσο, ο πίνακας παραμένει ως σήμερα ένα μυστήριο.
Αν και μεγάλο μέρος του έργου του τείνει να είναι ηθικολογικό, ο Fuseli ήταν ένας ζωγράφος που απολάμβανε το παράξενο και το δραματικό. Εμπνεύστηκε συχνά από θεατρικά έργα και τη λογοτεχνία, δίνοντας σε πολλούς από τους πίνακές του έναν θεατρικό αέρα. Το έργο του έτεινε να είναι σκοτεινό και γεμάτο με δραματικές φιγούρες σε στιγμές σωματικής ή ψυχολογικής κρίσης.
O Eφιάλτης
“Ο Εφιάλτης”, ο πιο διάσημος πίνακας του απεικονίζει μια γυναίκα με λευκό νυχτικό κοιμισμένη σε ένα κρεβάτι. Ένας, δαίμονας κάθεται οκλαδον στο στήθος της. Πίσω από αυτή τη σκηνή βρίσκεται ένα μαύρο άλογο με μεγάλα εφιαλτικά λευκά μάτια, που παρακολουθεί τις δύο φιγούρες με σοκ και τρόμο. Πίσω από τις τρεις φιγούρες κρύβεται μια βαθυκόκκινη κουρτίνα.
Παραδοσιακά, η σκηνή ερμηνεύεται ως κυριολεκτική απεικόνιση του εφιάλτη της νεαρής γυναίκας, με τον δαίμονα να αντιπροσωπεύει το πλάσμα που στοιχειώνει τα όνειρά της και το άλογο να αντιπροσωπεύει τον ίδιο τον εφιάλτη. Ωστόσο, πολλοί θεατές του δέκατου όγδοου αιώνα βρήκαν τον πίνακα σκανδαλωδώς σεξουαλικό, ερμηνεύοντας το δαιμονικό πλάσμα ως incubus. Προσωπικά, μου δίνει την εντύπωση ότι αντιπροσωπεύει τη συναισθηματική και πνευματική αναταραχή. Το ψυχολογικό σκοτάδι μέσα στον ανθρώπινο νου.
Αυτή η ερμηνεία είναι ταιριαστή με το ρομαντικό κίνημα, του οποίου ήταν οπαδός ο Fuseli. Ως κίνημα, ο Ρομαντισμός ήταν μια αντίδραση ενάντια στον Διαφωτισμό και τη Βιομηχανική Επανάσταση. Η ρομαντική τέχνη είναι γνωστή για το δράμα, εστιάζει στο συναίσθημα και την εσωτερική ζωή του καλλιτέχνη. Γι` αυτό ίσως το ακριβές νόημα του The Nightmare είναι λίγο μυστήριο.
Στην πραγματικότητα, η αβεβαιότητα γύρω από το κομμάτι είναι πιθανώς αυτό που το έκανε τόσο ενδιαφέρον για τους σύγχρονους θεατές.
Η τεχνική
Ο Henry Fuseli εφάρμοσε την τεχνική chiaroscuro («φως-σκοτάδι», στα ιταλικά). Με αυτήν την τεχνική, ο καλλιτέχνης κάνει μια έντονη και αφύσικη αντίθεση μεταξύ των φωτεινών και σκοτεινών στοιχείων του πίνακα φωτίζοντας μια φιγούρα ή ένα αντικείμενο με μια πραγματικά ισχυρή πηγή φωτός. Εδώ, το σώμα της γυναίκας βρίσκεται στο επίκεντρο ενώ η υπόλοιπη σκηνή περιτυλίγεται σε βαρείς και σκοτεινούς τόνους. Τα τολμηρά, τρομακτικά και υπέροχα στοιχεία του “Εφιάλτη” έγιναν τόσο δημοφιλή που ο Fuseli θα κατέληγε να κάνει περισσότερες εκδόσεις του έργου, συμπεριλαμβανομένων των εκτυπώσεων, που θα μπορούσαν εύκολα να διανεμηθούν στο κοινό. Τι έκανε λοιπόν τον πίνακα τόσο προκλητικό; Ακολουθούν τρεις προσεγγίσεις για την κατανόηση της ζωγραφικής.
Ιστορικό πλαίσιο
Φύλλο βεντάλιας με πορτρέτα των Μεγαλειοτήτων τους στη Βασιλική Ακαδημία από τον Pierre Antoine Martini, 1789
Ο Henry Fuseli σε όλη του τη ζωή ήταν συνεργάτης της Βασιλικής Ακαδημίας, στη συνέχεια καθηγητής και τελικά ο Φύλακας για περισσότερα από 20 χρόνια. Τον 18ο και τον 19ο αιώνα, η Βασιλική Ακαδημία ήταν σύμβολο όλων όσων θεωρούνταν διάσημοι και σημαντικοί στον κόσμο της τέχνης. Κάθε καλοκαίρι, φοιτητές, καθηγητές και ανερχόμενοι καλλιτέχνες παρουσίαζαν τη δουλειά τους σε εκθέματα από το δάπεδο μέχρι την οροφή, από τοίχο σε τοίχο, τα οποία στη συνέχεια θα δεχόταν κριτική από τους ανωτέρους της Βασιλικής Ακαδημίας. “Ο Εφιάλτης” μαζί με εκατοντάδες άλλα έργα, ήταν στο στόχαστρο της ελίτ της τέχνης και των ματιών του κοινού. Λίγο μετά την έναρξη της έκθεσης του 1782,ένα άρθρο στο Morning Chronicle γράφτηκε για το The Nightmare:
«Ο Εφιάλτης, του κ. Fuseli, όπως όλες οι παραγωγές του, έχει έντονα σημάδια ιδιοφυΐας. Aλλά η ιππασία είναι μια πολύ δυσάρεστη σκέψη για να είναι ευχάριστη σε κανέναν και είναι ακατάλληλη για έπιπλα ή προβληματισμό – Ωστόσο, σίγουρα ένα δυσάρεστο θέμα, καλά εκτελεσμένο, είναι προτιμότερο από το πιο συναρπαστικό που περιγράφεται άσχημα».
Χαρακτικό αντίγραφο του εφιάλτη που έγινε από τον Thomas Burke μετά τον Henry Fuseli, 1783
Αυτή η κριτική ουσιαστικά δηλώνει ότι η προσπάθεια του Fuseli να ζωγραφίσει μια αμφιλεγόμενη θεματολογία ήταν κακόγουστη και με κακή τεχνική. Αν ο Fuseli είχε καταφέρει να το ζωγραφίσει με τον «σωστό τρόπο», θα ήταν ακόμα αμφιλεγόμενο, αλλά τουλάχιστον αντικειμενικά έγινε εύστοχα. Ένα άλλο παράπονο που είχαν πολλοί άνθρωποι για το έργο του, γενικά, ήταν η έλλειψη ηθικού διδάγματος . Δεν υπήρχε παρουσία του Θεού, ούτε βιβλική μυθολογία, ούτε καν λογοτεχνικά ηθικά μαθήματα- παρόλο που το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Fuseli αναφερόταν στον Shakespeare, και την ελληνική μυθολογία. Το έργο του συνολικά αφορούσε την ισορροπία της ομορφιάς και του τρόμου. Αυτοί ήταν οι συγγραφείς, ζωγράφοι και ποιητές που το έργο του Fuseli εκτιμήθηκε περισσότερο.
Ωστόσο, πρέπει να αναφερθεί ότι, παρόλο που πολλοί άνθρωποι ήταν τρομοκρατημένοι με τον πίνακα και την τόλμη του Fuseli, εκείνος συνέχισε να κατέχει τις αξιόλογες θέσεις του στην Ακαδημία μετά από αυτή την έκθεση. Επιπλέον, όσοι αγαπούσαν τη ζωγραφική απλά δεν μπορούσαν να τον χορτάσουν. Η έκθεση της Βασιλικής Ακαδημίας του 1782 είχε 12.533 περισσότερους επισκέπτες από την προηγούμενη χρονιά. Ακόμη και μετά την ολοκλήρωση της έκθεσης, η επιθυμία του κοινού να δει και να αποκτήσει αυτόν τον πίνακα ήταν τόσο μεγάλη που όχι μόνο ο Fuseli έκανε κι άλλες εκδοχές αλλά και εκτυπώσεις.
Lady Macbeth Seizing the Daggers από τον Henry Fuseli, περ. 1812,
Ο Γοτθικός
Victor Frankestein Παρατηρώντας τις Πρώτες Αναταράξεις του Πλάσματος του από τον Theodor Holst, W. Chauvelier, 1831
Το έργο του Henry Fuseli συχνά περιγράφεται στο είδος του ρομαντισμού, λαμβάνοντας υπόψη ότι είναι αυτό που ορισμένοι μελετητές ονομάζουν ως ένα από τα υποείδη του: το γοτθικό. Ενώ ο ρομαντισμός ώθησε να εξερευνήσει βαθύτερα συναισθηματικά θέματα- όπως η θέση της ανθρωπότητας στη φύση- ο γοτθικός προχώρησε ένα βήμα παραπέρα, βυθιζόμενος συχνά σε σκοτεινά και ταμπού θέματα.
Αυτό που κάνει ιδιαίτερο αυτό το έργο είναι ότι είναι όμορφο με τρομακτικό τρόπο. Παρόμοια με την αίσθηση των σύγχρονων ταινιών τρόμου, στις οποίες μπορούν να κάνουν τον θεατή να θέλει να αποτρέψει το βλέμμα του αλλά να μην μπορεί να κοιτάξει μακριά, “Ο Εφιάλτης” προκάλεσε την ίδια αίσθηση στους καλεσμένους της Royal Academy.
Ενώ ο θεατής κοιτάζει αυτόν τον πίνακα και ίσως ανησυχεί για την ευημερία της γυναίκας, ο Fuseli καταφέρνει να θίξει θέματα όπως η ενδοοικογενειακή βία και η σεξουαλική επίθεση. Αυτή η πιθανότητα ενισχύεται ακόμη περισσότερο όταν συνειδητοποιήσει κανείς ότι εξ ορισμού, ένα incubus είναι ένας αρσενικός σεξουαλικός δαίμονας που λεηλατεί αθώες γυναίκες.
Ψυχανάλυση
Αυτοπροσωπογραφία του Henry Fuseli από τον Henry Fuseli
Μια άλλη μέθοδος για την κατανόηση αυτού του έργου είναι η διερεύνηση των προθέσεων του ίδιου του Henry Fuseli στη δημιουργία του. Για ποιο λόγο άραγε ζωγράφισε μια τόσο συγκρουσιακή και αμφιλεγόμενη εικόνα; Μερικοί μελετητές προτείνουν ότι θα μπορούσε να είναι η αντιμετώπιση της ρομαντικής απόρριψης. Την εποχή που ο Fuseli ζωγράφιζε τον “Εφιάλτη”, αντιμετώπιζε ένα μακρύ ειδύλλιο χωρίς ανταπόκριση με μια γυναίκα στον κοινωνικό του κύκλο, την Anna Landolt. Η Landolt ήταν αρραβωνιασμένη με άλλον άντρα και δεν αγαπούσε τον Fuseli. Σε ένα γράμμα σε έναν στενό φίλο, ο Fuseli γράφει για ένα όνειρο που είχε για την Anna και την υποσυνείδητη επιθυμία του να είναι μαζί της ρομαντικά και σεξουαλικά:
«Χθες το βράδυ την έβαλα στο κρεβάτι μαζί μου – πέταξα τα ρούχα του κρεβατιού μου αγκαλιά – κλέφτηκα – τύλιξα τα καυτά και σφιχτά σφιχτά χέρια μου γύρω της – ένωσε το σώμα και την ψυχή της μαζί με τη δική μου -χύθηκε μέσα της το πνεύμα, η ανάσα και η δύναμή μου . Όποιος την αγγίζει τώρα διαπράττει μοιχεία και αιμομιξία! Είναι δική μου και είμαι δικός της. Και θα την έχω.»
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, ίσως το κίνητρό του Fuseli γίνεται πιο ξεκάθαρο. Στο όνειρο, ο Fuseli επιθυμεί να αποτρέψει την ολοκλήρωση του γάμου μεταξύ της Landolt και του αρραβωνιαστικού της για να την «κατέχει» σεξουαλικά στα μάτια της κοινωνίας.
Πορτρέτο μιας νεαρής κυρίας (πιθανόν η Anna Landolt) του Henry Fuseli
Αυτό που κάνει τα πιθανά ψυχολογικά κίνητρα και τα σύμβολα αυτού του πίνακα ακόμα πιο συναρπαστικά είναι το γεγονός ότι στο πίσω μέρος του “Εφιάλτη” ,υπάρχει ένας άλλος πίνακας: ένα πορτρέτο που οι ιστορικοί εικάζουν ότι είναι η Anna Landolt.
To σίγουρο είναιο ότι μέχρι σήμερα, το έργο του Henry Fuseli συνεχίζει να σοκάρει, να εκπλήσσει και να προβληματίζει τους ιστορικούς τέχνης σε όλη του την οπτική πολυπλοκότητα.
