37 χρόνια πριν, στις 8 Ιουνίου του 1987, έφυγε από τη ζωή ο κοσμοπολίτης συλλέκτης έργων τέχνης & γκαλερίστας, ο ανθρώπος που συνέβαλε στην καθιέρωση των σουρεαλιστικών ζωγράφων & της pop art, μια ιδιαίτερη προσωπικότητα.`
Υπήρξε κοσμοπολίτης συλλέκτης έργων τέχνης και γκαλερίστας. Ήταν ο άνθρωπος που συνέβαλε στην καθιέρωση των σουρεαλιστών ζωγράφων αλλά και σε ένα βαθμό της pop art. Μια ιδιαίτερη προσωπικότητα που δεν δίστασε να εκφράσει τις σκέψεις του – όποιες και να ήταν αυτές . Λίγοι είναι οι άνθρωποι των οποίων η ζωή είχε τόσο βαθύ αντίκτυπο στην εξέλιξη της σύγχρονης τέχνης όπως ο Αλέξανδρος Ιόλας. Κι όμως, μετά το θάνατό του το 1987, για αρκετά χρόνια, το όνομα του μεγάλου συλλέκτη έργων τέχνης –που ανακάλυψε τον Andy Warhol, μεταξύ άλλων επιτευγμάτων, και που είχε σημαντικές γκαλερί στη Νέα Υόρκη και την Ευρώπη– έπεσε στη λήθη. Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι στα τελευταία χρόνια της ζωής του υπήρξε θύμα ενός πρωτοφανούς διασυρμού.
Ο Αλέξανδρος Ιόλας (κέντρο) σε εγκαίνια στη γκαλερί του στο Παρίσι – εφαλτήριο για τους Νέους Ρεαλιστές.
Τα πρώτα βήματα & ο χορός
Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1908 σε μια πλούσια ελληνική οικογένεια βαμβακεμπόρων κι έδειξε από νεαρή ηλικία την κλίση του στις τέχνες. `Ηταν το 1927 όταν μετακόμισε στην Αθήνα, όπου συναναστράφηκε με όλες τις κορυφαίες προσωπικότητες της εποχής και ξεκίνησε τα πρώτα του μαθήματα στο χορό και τη μουσική. Το πραγματικό όνομα ήταν Κωνσταντίνος Κουτσούδης κι έζησε μια μυθιστορηματική ζωή. Στα 17 του χρόνια έφυγε από το σπίτι και πήγε πρώτα στην Αθήνα και μετά στο Βερολίνο για να ακολουθήσει το όνειρό του : να γίνει χορευτής μπαλέτου, πριν μετακομίσει στο Παρίσι και στη συνέχεια στη Νέα Υόρκη το 1935. Συνέχισε τις σπουδές του για χορό στο Βερολίνο και το Παρίσι. `Ηταν η άνοδος του ναζισμού που τον ανάγκασε να εγκαταλείψει τη Γερμανία. Στην πορεία, έγινε φίλος με καλλιτέχνες όπως ο Pablo Picasso και ο Max Ernst και πόζαρε ως μοντέλο για τον Giorgio de Chirico και τον Herbert List.
Στη Αμερική γνώρισε την εγγονή του Theodore Rousevelt, Theodora, η οποία ήταν επίσης χορεύτρια. Μαζί έκαναν περιοδεία στη Νότια Αμερική. Ήταν να παντρευτούν, ωστόσο η οικογένειά της δεν ενέκρινε τον νεαρό Έλληνα χορευτή. Στη συνέχεια ο Ιόλας εγκατέλειψε τον χορό και έγινε διευθυντής της γκαλερί Hugo στην 55η οδό της Νέας Υόρκης.
“Η ζωή με τους χορευτές είναι το χειρότερο πράγμα. Πολύ σπάνια έχουν ανατροφή. Έτσι, το 1944 χόρεψα για τελευταία φορά. Ως τότε ποτέ δεν είχα πάψει να αγοράζω έργα τέχνης, κοσμήματα, πίνακες, γούνες, ταπισερί. Μου άρεσαν πολύ τα παλιά πράγματα. Αλλά ένας πίνακας του Ντε Κίρικο με έκανε το 1931 να ανακαλύψω τη μοντέρνα τέχνη, αυτή που πήγαινε στον σουρεαλισμό, αυτή που λατρεύω.” έλεγε.
Η αλλαγή καριέρας, η καρμική συνάντηση με τον Andy Warhol, η συμβολή του στην τέχνη
Το 1946 άνοιξε την πρώτη του γκαλερί στη Νέα Υόρκη με τη βοήθεια της φίλης του δούκισσας Maria de Gramon, όπου παρουσίασε ατομικές εκθέσεις του Rene Magritte και του στενού του φίλου Max Ernst.
Ήταν στα τέλη της δεκαετίας του 1940, όταν ο Αλέξανδρος Ιόλας είδε για πρώτη φορά έναν λεπτό άνδρα να περνάει δίπλα από τη γκαλερί του με μια μικρή τσάντα και ένα χαρτοφυλάκιο. Μια μέρα, αποφάσισε να τον ρωτήσει πού πήγαινε και τι κουβαλούσε. «Αυτό είναι το μεσημεριανό μου και αυτά είναι τα σχέδια των παπουτσιών μου, δουλεύω σε εκείνο το εργοστάσιο εκεί κάτω», είπε ο άντρας που αποδείχτηκε ότι ήταν ο Αndy Warhol. Ο Ιόλας έριξε μια ματιά στα σχέδια λέγοντάς του ότι ήταν η τελευταία του μέρα που σχεδίαζε παπούτσια. Η συζήτηση κατέληξε στην έκθεση του Warhol το 1952 με σχέδια εμπνευσμένα από τα γραπτά του Truman Capote. Το 1955, ο Iolas άνοιξε την Jackson-Iolas Gallery με τον πρώην χορευτή Brooks Jackson. Σύντομα άνοιξε γκαλερί στο Παρίσι, το Μιλάνο, τη Ρώμη, τη Γενεύη, τη Μαδρίτη και την Αθήνα που έμελλε να είναι το τέλος του ταξιδιού του.
Rene Magritte και Αλέξανδρος Ιόλας.
Η συμβολή του στην καθιέρωση στις ΗΠΑ των εξόριστων λόγω του Πολέμου σουρεαλιστών είναι αξιοσημείωτη . Μπορεί να ήταν ήδη ώριμοι και καταξιωμένοι οι σουρεαλιστές στην Ευρώπη, ωστόσο οι εκθέσεις τους δεν είχαν βρει ακόμη ανταπόκριση στο κοινό της Αμερικής. O Ιόλας παρέμεινε αποκλειστικός αντιπρόσωπος του Εrnst και του Magritte για τις ΗΠΑ μέχρι να φύγουν από τη ζωή. Επίσης, προώθησε στο εξωτερικό πολλούς Έλληνες καλλιτέχνες. Ανάμεσά τους Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Βαγή, Γουναρόπουλο, Μόραλη και Τσαρούχη. Ακόμα, είχε συνεργασία και με τη νεότερη γενιά Ελλήνων οι οποίοι είχαν ήδη ξεκινήσει καριέρα στο εξωτερικό όπως οι Τσόκλης, Παύλος, Τάκις και η Μάρα Καρέτσου.
Από τη δεκαετία του 1960 περνάει όλο και περισσότερο χρόνο στην Ελλάδα. Συνεργάστηκε με διάφορες γκαλερί ( Ζουμπουλάκη – Ιόλα, Μέδουσα, Βίκυ Δράκου, Αίθουσα Τέχνης Αθηνών, Σκουφά).
Από τη συλλογή του Αλέξανδρου Ιόλα στο Sotheby`s στο Λονδίνο.
Από τη συλλογή του Αλέξανδρου Ιόλα στο Sotheby`s στο Λονδίνο.
“Η τέχνη δεν έχει λόγια. Τα λόγια δεν έχουν καμιά σχέση με την τέχνη. Αυτό είναι το μυστικό της. Την αφήνεις να σε μαγέψει. Είναι λάθος να είσαι έξυπνος και να μιλάς με γνωματεύσεις. Όταν το κάνεις αυτό, απλά γίνεσαι βαρετός. Το να μιλάς για την τέχνη μου φαίνεται πως είναι ο καλύτερος τρόπος για να ξεκινήσει ένας καβγάς.” ήταν τα σχόλιά του για τη σημασία της τέχνης.
Η βίλα της Αγίας Παρασκευής & η καθοριστική συνέντευξη στο περιοδικό “ΓΥΝΑΙΚΑ”
Από το 1951 έως το 1972 είχε φτιάξει μια μοντερνιστική βίλα στο σχεδόν άδειο τότε προάστιο της Αγίας Παρασκευής στα περίχωρα της πόλης, την οποία γέμισε με έργα τέχνης και αρχαιότητες. Εκεί μετέφερε την τεράστια και σπουδαία προσωπική συλλογή του από έργα αρχαίας, βυζαντινής και σύγχρονης Τέχνης, και μαζί με αυτά κι άλλα αντικείμενα όπως ταπισερί, έπιπλα, σερβίτσια μεγάλης καλλιτεχνικής και χρηματικής αξίας.
Στις αρχές της δεκαετίας του `80, έδωσε μια συνέντευξη που στην Όλγα Μπακομάρου για το περιοδικό των Εκδόσεων Τερζόπουλος, “ΓΥΝΑΙΚΑ” που έγραψε ιστορία. Εκεί αποκάλυψε τόσο τους φόβους του για την κοινωνία και όσο και την περιφρόνησή του για διάσημους και άσημους.
Μίλησε απαξιωτικά για όλους και όλα. Από τον Τσαρούχη, μέχρι τον Κουν και τη Μελίνα Μερκούρη (που ήταν τότε υπουργός Πολιτισμού). Ειρωνεύτηκε την «αλλαγή» του Ανδρέα Παπανδρέου. Υπήρξε περιπαικτικός ακόμα και απέναντι στον στενό του φίλο Κωνσταντίνο Καραμανλή, Πρόεδρο της Δημοκρατίας εκείνη την εποχή. Τέλος είπε τη φοβερή φράση: “Η φτερού να μας κυβερνήσει.”
Η ιδέα να κληροδοτήσει τη συλλογή του στο κράτος και το σπίτι του ως μουσείο διαμορφώθηκε μετά την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας το 1974. Ήταν όταν ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής του είπε κατά τη διάρκεια του δείπνου: «Είσαι πλούσιος και η χώρα μου είναι φτωχή, και θέλω να κάνεις κάτι γι` αυτό». Ο Ιόλας απάντησε: «Θα σας φτιάξω, στην Ελλάδα, το μεγαλύτερο μουσείο μοντέρνας τέχνης στον κόσμο».
Τα σκληρά δημοσιεύματα & οι καταγγελίες
Δυστυχώς όλα πήγαν στραβά. Τα ελληνικά ταμπλόιντ στράφηκαν εναντίον του Ιόλα, ο οποίος ήταν ανοιχτά ομοφυλόφιλος, και τον κυνηγούσαν μέχρι το τέλος του. Το “ανάκτορο” του στην Αγία Παρασκευή το χαρακτήρισαν ως τη βίλα των οργίων. “Όλη η πολιτική, καλλιτεχνική και κοινωνική σαπίλα τραπεζωνόταν στο ανάκτορο του Ιόλα”, έγραφε ο Τύπος. Τα δημοσιεύματα ήταν πολύ σκληρά για εκείνον. Όπως “2.000 ντόπιες και ξένες προσωπικότητες μάζεψε ο ανώμαλος αρχαιοκάπηλος στο Γεύμα του Αιώνα” και πολλά ακόμα.
«Γιατί η τραγωδία γεννήθηκε εδώ και όχι κάπου αλλού;» είναι το ερώτημα που θέτει ο Νίκος Σταθούλης, ο οποίος έγραψε τη βιογραφία του. «Αλλά ο Ιόλας ένιωθε τόσο Έλληνας που ήθελε να επιστρέψει ακόμα κι αν ήταν το τέλος του. Δεν μπορώ να το εξηγήσω διαφορετικά ». Ο Σταθούλης αφηγείται μια ιστορία που απεικονίζει τα συναισθήματα του γκαλερίστα για την πατρίδα του. Ένα πρωί, το 1985, ο Iolas τηλεφώνησε στον Andy Warhol και του ζήτησε να δημιουργήσει μια ομάδα έργων εμπνευσμένων από τον Μυστικό Δείπνο (1495-97) για το Palazzo Stelline στο Μιλάνο. Ο Warhol ενθουσιάστηκε και του απάντησε: «Δεν μπορώ να πιστέψω ότι με ρωτάς αυτό, έχω μια μικρή φωτογραφία του Μυστικού Δείπνου πάνω από το κρεβάτι μου». «Τέλεια», απάντησε ο Ιόλας, «προχώρα. Αλλά αφήστε άδεια τη θέση του Ιούδα. Θα ήθελα να βάλω τους Έλληνες εκεί ». Το 1986, ο Μυστικός Δείπνος άνοιξε στο Μιλάνο κι αποδείχθηκε το κύκνειο άσμα τόσο για τον Ιόλα όσο και για τον Warhol.
Το 1984, οι κατηγορίες πρώην συνεργάτη του – ο οποίος φέρεται να ήθελε να τον εκδικηθεί εξαιτίας διακοπής της συνεργασίας τους από τον Αλέξανδρο Ιόλα – για παιδεραστία, αρχαιοκαπηλία και χρήση ναρκωτικών, παίρνουν τεράστιες διαστάσεις σκανδάλου. Η υπόθεση έφτασε μέχρι τη δικαιοσύνη και απασχόλησε και τον διεθνή Τύπο. Με πρωτοβουλία του Κώστα Γαβρά, υπήρξε προσπάθεια υπεράσπισής του, την οποία συνυπέγραψαν πολλές διεθνείς προσωπικότητες, ανάμεσά τους και ο Francois Mitterrand .
Εισαγγελέας άσκησε κατηγορίες για εμπορία παλαιών αντικειμένων κατά του Ιόλα, αλλά αποσύρθηκαν όταν ο γκαλερίστας παρουσίασε στοιχεία.
Ανάμεσα στους τίτλους εφημερίδων ήταν “Ο σάπιος Ιόλας και η σαπίλα των άλλων”, “Υψηλή σαπίλα: Ασέλγειες και ναρκωτικά”, “Καλός κόσμος και υπόκοσμος στην αγκαλιά του Ιόλα`, «”Γνωστοί Αθηναίοι σε όργια του Ιόλα. Παραπέμπονται για πορνεία – παιδεραστία.”
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του μέσα στην απομόνωση και τη θλίψη & η μοίρα της πολυτελούς οικίας του
Η σχέση με την οικογένειά του, και ειδικά με την αδερφή του, χειροτέρευσε. Αυτό στάθηκε “πληγή” για εκείνον καθώς και ότι τα τελευταία χρόνια της ζωής του, μετά το διασυρμό του, οι Έλληνες καλλιτέχνες σταμάτησαν να του τηλεφωνούν, οι κοινωνικές επαφές περιορίστηκαν, αντιμετώπισε οικονομικό πρόβλημα και προσβλήθηκε από τον ιό HIV. Όσο για τις γκαλερί του τις είχε χαρίσει στους εραστές του, που τις διηύθυναν.
Η Γαλλία, ωστόσο, τον τίμησε με το Legion d`Honneur, το υψηλότερο βραβείο της χώρας, και προσκλήθηκε να είναι ο οδηγός του Francois Mitterrand στη συλλογή του Dominique de Menil σε μια έκθεση στο Παρίσι εκείνη την εποχή.
Πέντε μήνες πριν από τον θάνατό του, ο Ιόλας παρουσιάστηκε στον 13ο τακτικό ανακριτή για την υπόθεση αρχαιοκαπηλίας. Οκτώ χοντρόδετα ντοσιέ αποδείκνυαν την προέλευση όλων των αντικειμένων. Ο ανακριτής τον διαβεβαίωσε ότι θεωρούσε ότι η υπόθεση είχε λήξει. Αυτό που έπρεπε να κάνει ήταν να αποκαταστήσει τη φήμη του στον Τύπο. Ήταν σαν να είχε επαναπατρίσει 2.500 αρχαία.
Λίγο πριν πεθάνει η επιθυμία του να δωρίσει την αμύθητη συλλογή του από έργα τέχνης στο ελληνικό κράτος δεν εκπληρώθηκε ποτέ. Η ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε την προσφορά του και έτσι το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής του χάθηκε. Το 1984 δώρισε στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης 47 έργα σύγχρονης τέχνης από την προσωπική του συλλογή, ενώ υποσχέθηκε να προσθέσει και άλλα στη δωρεά, αλλά δεν πρόλαβε…
Μέχρι το 1986, ο Iolas είχε κλείσει τις γκαλερί του, ύστερα από υπόσχεση να το κάνει μετά τον θάνατο του φίλου του Max Ernst. Ο Αλέξανδρος Ιόλας έχασε τη μάχη με το θάνατο το 1987 από AIDS στη Νέα Υόρκη.
Σήμερα τα περισσότερα έργα της συλλογής του έχουν κλαπεί από την έπαυλη του στην Αγία Παρασκευή Αττικής.
Το σπίτι στα προάστια της Αθήνας λεηλατήθηκε και πολλά από τα πολύτιμα περιεχόμενά του εκλάπησαν, ενώ τα σχέδια για το μουσείο που είχε οραματιστεί δεν υλοποιήθηκαν ποτέ από την ελληνική κυβέρνηση. Είχαν αρνηθεί να δεχτούν τη δωρεά της συλλογής του «γιατί η {Υπουργός Πολιτισμού Μελίνα] Μερκούρη φοβόταν το στίγμα», λέει χωρίς δισταγμό ο Σταθούλης.
Το σπίτι του Ιόλα έμεινε εγκαταλελειμμένο και ερειπωμένο.
Την αποκατάσταση και ανάδειξη 12 ανενεργών εμβληματικών δημοτικών κτιρίων, με χρηματοδότηση συνολικού ύψους 25 εκατ. ευρώ από ευρωπαϊκούς πόρους, προκειμένου να λειτουργήσουν ως εστίες πολιτιστικής, τουριστικής και επιχειρηματικής δραστηριότητας, ανακοίνωσε το Υπουργείο Οικονομίας και Ανάπτυξης.
Στα 12 έργα περιλαμβάνεται η αποκατάσταση και δημιουργική επανάχρηση της βίλας Ιόλα, με χρηματοδότηση 2,5 εκατ. ευρώ στον Δήμο Αγίας Παρασκευής. Η πρώην κατοικία του μεγάλου συλλέκτη έργων τέχνης Αλέξανδρου Ιόλα, η οποία έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο, θα επαναχρησιμοποιηθεί ως κέντρο σύγχρονης τέχνης και χώρος πολιτιστικών, επιστημονικών και τεχνολογικών δράσεων.
Η βιογραφία του Αλέξανδρου Ιόλα κυκλοφόρησε 25 χρόνια μετά το θάνατό του, το 2012, έπειτα από δική του εντολή που είχε αφήσει στον δικηγόρο του και στον βιογράφο του, Νίκο Σταθούλη, ο οποίος έφυγε από τη ζωή στις 3 Δεκεμβρίου του 2021.
Ο Ιόλας ήταν ένα από τα πρώτα θύματα της πολιτικής μηχανής που τελικά θα έφερνε την Ελλάδα σε οικονομική καταστροφή και πολιτιστικό αδιέξοδο. Η αναγνώριση της σοβαρής αδικίας που έγινε σε αυτόν τον μεγάλο υποστηρικτή της τέχνης είναι κάτι που χρειάζεται τόσο ο κόσμος της τέχνης αλλά και η χώρα μας.
