H φωτογράφος- πρωτοπόρος για τη συντηρητική εποχή της, που τόλμησε να τραβήξει αέρινες φωτογραφίες της ολόγυμνης Ρωσίδας χορεύτριας Μόνα Πάεβα, ενώ χορεύει στην Ακρόπολη, γράφοντας ιστορία, έφυγε από τη ζωή στις 17 Αυγούστου του 1998.
Φωτογραφία Εξωφύλλου : Nelly
Φωτογράφος : Γιάννης Βελισσαρίδης
Για πολλούς, η φωτογραφία είναι απλώς ένας εξελιγμένος τρόπος απαθανάτισης μιας στιγμής που είναι αδύνατο να αναδημιουργηθεί προς την απεραντοσύνη του χρόνου. Η Ελληνίδα φωτογράφος Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη, γνωστή ως Nelly, όχι μόνο απαθανάτισε μαγευτικές εικόνες σε όλη της τη ζωή, αλλά μπόρεσε και να τις συνδυάσει έξοχα με την απαράμιλλη ομορφιά και το μεγαλείο της αρχαίας ελληνικής αισθητικής.
Μέσα από τη νεοκλασική της προσέγγιση στη φωτογραφία, η Nelly ενίσχυσε τα σύγχρονα θέματα εμφυσώντας τα με τον εξιδανικευμένο ελληνικό τρόπο, συμβάλλοντας έτσι στην αναβίωση του νεοκλασικισμού.
Τα πρώτα χρόνια
Η Έλλη Σουγιουλτζόγλου – Σεραιδάρη γεννήθηκε στο Αϊδίνι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1899. Αργότερα στην καριέρα της, η Έλλη επέλεξε να αυτοπροσδιορίζεται ως Nelly. Το Αϊδίνι ήταν μια μικρή πόλη κοντά στη Σμύρνη. Και οι δύο πόλεις είχαν σημαντικό αριθμό Μικρασιωτών Ελλήνων που κατάγονταν από την περιοχή. Στα 19 της χρόνια ξέσπασε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος και η Nelly εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη με την οικογένειά της. Δεδομένης της σκληρότητας των περιστάσεων, έφυγε στη Γερμανία για σπουδές. To 1922 έμαθε ότι ο ελληνικός πληθυσμός της Σμύρνης έπρεπε να εγκαταλείψει τα σπίτια του και να εγκατασταθεί στην ηπειρωτική Ελλάδα λόγω του πολέμου. Τότε η οικογένειά της εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και η Nelly μπόρεσε να τους επισκεφτεί για πρώτη φορά το 1924.
Όταν πήγε για πρώτη φορά στη Δρέσδη της Γερμανίας, επιθυμία της ήταν να σπουδάσει εικαστικές τέχνες και συγκεκριμένα ζωγραφική, Η ζωή, ωστόσο, την οδήγησε σε διαφορετικό δρόμο. Υπό την καθοδήγηση του Hugo Erfurth και του Franz Fiedler, η Nelly κατέκτησε την τέχνη της φωτογραφίας και άνοιξε ένα φωτογραφικό στούντιο στην οδό Ερμού στην Αθήνα για να εφαρμόσει όσα έμαθε κατά τη διάρκεια των σπουδών της, καθώς και να μοιραστεί το όραμά της. Εργάστηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού και συνεργάστηκε με εξέχουσες προσωπικότητες όπως ο Άγγελος Σικελιανός και ο Δημήτριος Καμπούρογλου.
Από το 1924 έως το 1939, η Nelly εξερευνούσε την ομορφιά της Ελλάδας, απεικονίζοντας την καθημερινή ζωή των Ελλήνων. Εστίασε πολύ στους Μικρασιάτες Έλληνες που ζούσαν στις φτωχογειτονιές της Αθήνας. Τα βάσανά τους ώθησαν τη Nelly να απεικονίσει τις ιστορίες τους, αφού και αυτή επηρεάστηκε. Ως φωτογράφος, ένιωθε γοητευμένη από την αρχαιότητα κι έτσι έδωσε μεγάλη έμφαση στη σχέση της με τους αρχαιολογικούς χώρους και τις αρχαίες κατασκευές.
Το 1939, με την παρότρυνση του Υπουργείου Τουρισμού, η Nelly πέταξε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής μαζί με τον σύζυγό της και μουσικό, Άγγελο Σεραϊδάρη. Καθήκον της ήταν να συντονίσει την αισθητική διαδρομή του ελληνικού περιπτέρου στην Παγκόσμια Έκθεση της Νέας Υόρκης. Ωστόσο, όταν ξέσπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, αποφάσισαν να μείνουν για «λίγο». Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, άνοιξε ένα νέο στούντιο στην 57th Street. Έζησαν στη Νέα Υόρκη συνολικά 27 χρόνια. Εκείνη την περίοδο, δημιούργησε ισχυρούς δεσμούς με την ελληνική διασπορά καθώς και με εξέχουσες αμερικανικές προσωπικότητες, όπως η Eleanor Roosevelt.
Η Nelly οργάνωσε πολλές εκθέσεις. Τα έργα της αγοράστηκαν από ιδρύματα όπως το Μητροπολιτικό Μουσείο. Το ζευγάρι επέστρεψε τελικά στη Νέα Σμύρνη το 1966 και η Nelly σταμάτησε να εργάζεται ενεργά. Το 1985 δώρισε απλόχερα όλα τα αρχεία και τις φωτογραφικές της μηχανές στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα. Μέχρι τον θάνατό της το 1998, της απονεμήθηκαν τιμητικοί τίτλοι και μετάλλια, όπως το Τάγμα του Φοίνικα από την Ελληνική Δημοκρατία.
Μέχρι το τέλος της καριέρας της, οι διδασκαλίες στις οποίες είχε εκτεθεί στα χρόνια της στη Γερμανία ήταν πάντα παρούσες στα έργα της. Επηρεάστηκε και αυτή από την ίδια προσέγγιση που υιοθέτησαν οι μέντοράς της, η οποία ονομάστηκε εικονογραφισμός – μια καλλιτεχνική στάση που δίνει προτεραιότητα στην ομορφιά του θέματος και στη σχέση του με το σκηνικό. Για τη Nelly, η πράξη της τεκμηρίωσης ενός γεγονότος ή μιας στιγμής δεν ήταν ποτέ αρκετή, ήθελε να είναι οπτικά χαριτωμένα ακόμα και όταν φωτογράφιζε άτομα που βρίσκονταν σε ζοφερές καταστάσεις λόγω της σκληρότητας της ζωής.
Η τολμηρή φωτογράφιση στην Ακρόπολη και οι αντιδράσεις
Από την αρχαία πόλη των Δελφών μέχρι τον Παρθενώνα της Αθήνας, η Nelly αιχμαλώτισε τα μοντέλα της με δημιουργικότητα και θάρρος. Όταν η Nelly άρχισε να φωτογραφίζει γυμνά και μοντέλα σε αρχαίες τοποθεσίες όπως η Ακρόπολη, μια σταθερή συντηρητική αντίδραση προκλήθηκε από την αθηναϊκή κοινωνία και ορισμένους κυβερνητικούς αξιωματούχους. Η πολιτιστική σημασία της Ακρόπολης και αυτό που συμβόλιζε πνευματικά έκανε την κατασκευή «ιερή» για τους κατοίκους της πόλης.
Mona Paiva στον Παρθενώνα, 1927, (φωτογράφος : Nelly) Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, Ελλάδα.
Το 1928, η Ελληνίδα φωτογράφος φωτογραφίζει γυμνή στην Ακρόπολη τη χορεύτρια της Comedie Francaise, Mona Paiva. Το γυμνό δεν ήταν προγραμματισμένο και προέκυψε εντελώς τυχαία, όπως ανέφερε η ίδια η φωτογράφος. Όταν η Nelly πληροφορήθηκε, ότι η διάσημη χορεύτρια βρισκόταν στην Αθήνα για παραστάσεις, θεώρησε καλή ιδέα να της κάνει μια καλλιτεχνική φωτογράφιση, με φόντο τον Παρθενώνα. Ζήτησε και πήρε άδεια από τον διευθυντή της Ακρόπολης, Αλέξανδρο Φιλαδελφέα για το συγκεκριμένο λόγο.
Αρχικά, το πλάνο ήταν το μοντέλο να ποζάρει “ντυμένο” με μουσελίνες και πέπλα, για να παραπέμπει σε αρχαία Ελληνίδα. Όταν ο αρχαιολογικός χώρος έκλεισε για το κοινό, η Nelly και η Mona Paiva ξεκίνησαν τις ετοιμασίες. Η Paiva, ακολούθησε την υπόδειξη των υπεύθυνων και χρησιμοποίησε το σπιτάκι του φύλακα για καμαρίνι. Ενώ άλλαζε ρούχα, την είδε η φωτογράφος. Τότε αποφάσισε να τη φωτογραφίσει ολόγυμνη. Ιδιαίτερα τολμηρή απόφαση για εκείνα τα χρόνια…
“Η πόρτα ήταν μισάνοιχτη, και καθώς ο ήλιος έγερνε και γέμιζε με φως τον μικρό χώρο, είδα για πρώτη φορά την ξένη χορεύτρια ολόγυμνη. Μου φάνηκε πως ενσάρκωνε το πνεύμα των αρχαίων μαρμάρων! `Θα μπορούσατε να ποζάρετε τελείως γυμνή;` είπα. Δέχτηκε. Έτρεξα και ρώτησα τον Φιλαδελφέα. Η απάντησή του ήταν καταφατική, υπό ένα όρο: `Φτάνει οι φωτογραφίες να μην είναι για δημοσίευση.`” διηγείται η φωτογράφος.
Το μοντέλο πόζαρε γυμνό στον φακό της Nelly ενώ χόρευε και κρατούσε ένα κλωνάρι ελιάς. Το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα ήταν πραγματικά εκπληκτικό και η φωτογράφος, για να ευχαριστήσει την Πάιβα, της έδωσε μερικές από τις φωτογραφίες που είχε τραβήξει. Αυτή η κίνησή της, την επόμενη χρονιά, μία από αυτές τις φωτογραφίες δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Illustration de Paris….
Ωστόσο, η φωτογράφος αγνόησε τις αντιδράσεις και τα σχόλια και δεν πτοήθηκε καθόλου. Μάλιστα, σαν απάντηση επανέλαβε τη φωτογράφιση στην Ακρόπολη, με μοντέλο την Ουγγαρέζα χορεύτρια Nikolska. Ο διευθυντής της Ακρόπολης ήταν για ακόμα μια φορά ο διευθυντής της Ακρόπολης σύμμαχος της Nelly, ο οποίος παρά την κοινωνική κατακραυγή, δεν δίστασε να της δώσει ξανά την πολυπόθητη άδεια. Σε αυτή τη φωτογράφιση όμως, για να κατευνάσει κάπως τις αντιδράσεις, χρησιμοποίησε αραχνοΰφαντα πέπλα για να ντύσει τη Nikolska…
Η κριτική δεν μπορούσε παρά να είναι διθυραμβική κι έτσι οι δύο “γυμνές”φωτογραφίσεις της Nelly άφησαν ιστορία.
Μέρος του κοινού θεώρησε ότι το να φωτογραφίσει γυμνό κοντά σε αυτούς τους εθνικούς χώρους ήταν «πράξη ασέβειας». Για τη Nelly, αυτή η αντίδραση θα μπορούσε να είχε μετατραπεί σε αντιδράσεις, που θα μπορούσαν να είχαν τελειώσει την καριέρα της, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Ήταν αρκετά γενναία για να αποδείξει ότι η ανθρώπινη γύμνια δεν ήταν αγένεια για αυτά τα μνημεία, αλλά, ένας οπτικός ύμνος σε αυτά. Η Nelly ένιωθε ότι οι αρχιτεκτονικές τους μορφές ήταν τόσο αγνές που τα θέματα που ήταν γυμνά θα ήταν σε αρμονία καθώς αυτή είναι η πιο ανόθευτη κατάσταση των ανθρώπων.
Είχε βέβαια και υποστηρικτές, όπως ο συγγραφέας Παύλος Νιρβάνας. Το 1929, έγραφε : “διαμαρτύρομαι στο όνομα των θεοτήτων των Ολύμπιων, οι οποίες, ως γνωστόν, όχι μόνο περπατούσαν στο ύπαιθρο άδυτες, τόσο αρσενικά όσο και θηλυκά, αλλά λατρεύονταν γυμνές στους κροτάφους τους”. Παύλος Νιρβάνας, Εστία.
Επιπλέον, ο αρχαιολόγος Αλέξανδρος Φιλαδέλφειος, τότε διευθυντής της Ακρόπολης, ήταν ένας από τους υποστηρικτές της καθώς συμμετείχε προσωπικά σε μερικές από αυτές τις φωτογραφίσεις.
Κάποιοι μελετητές υποστήριξαν ότι η Nelly τροφοδότησε τα στερεότυπα της Δύσης σχετικά με την Ελλάδα και την αρχαία κληρονομιά της. Το επιχείρημα στοχεύει στην πρακτική προσαρμογής της ελληνικής πραγματικότητας στην αντίληψη που δημιούργησε η Δύση. Κάποιες από αυτές τις επικρίσεις προχώρησαν ακόμη περισσότερο σε σημείο όπου έγιναν κατηγορίες.
Η στάση της ως καλλιτέχνης συγκρίθηκε με τη σκηνοθέτιδα και Ναζί, Leni Riefenstahl. Το ύφος της Nelly ερμηνεύτηκε ως μια προσπάθεια να αποδείξει τη «γενετική καθαρότητα των Ελλήνων και τη φυλετική συνέχεια», που για κάποιους ήταν μια προγραμματισμένη και σκόπιμη πράξη που εξυπηρετούσε την πολιτική αφήγηση των δεξιών οντοτήτων. Ωστόσο, η ιστορία μπορεί να κρίνει αν η Nelly είχε ιδεολογικό σκοπό.
Η Nelly τιμήθηκε με το παράσημο του Ταξιάρχη του Φοίνικα, με βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, εξέδωσε πολλά λευκώματα με φωτογραφίες της και παρουσίασε τα έργο της σε πολλές εκθέσεις. `Εφυγε από τη ζωή στις 17 Αυγούστου του 1998.
