Από τον Σωκράτη μέχρι τον Διαφωτισμό, κι από τον Νεύτωνα μέχρι τον Σαγκάν, η διαδρομή μας δείχνει ότι η αλήθεια δεν είναι πολυτέλεια· είναι εργαλείο επιβίωσης
Η ζωή μας είναι ένα θαύμα που πατάει πάνω σε απλή χημεία. Αναπνέουμε οξυγόνο για να ανάψουμε τις φωτιές της συνείδησης. Οι νευρώνες πυροδοτούνται σε αλυσιδωτές αντιδράσεις, μικρά ηλεκτροχημικά θαύματα που γεννούν συναισθήματα και ιδέες. Ο Ντάνιελ Ντένετ το έθεσε ψυχρά: «Ο εγκέφαλος είναι ένα πλήθος από μηχανικά, άψυχα κύτταρα. Το θαύμα είναι ότι μαζί δημιουργούν ενοχή, φιλοδοξία και Γκαίτε». Ο Μίτσιο Κάκου πρόσθεσε το δέος των αριθμών: 100 δισεκατομμύρια νευρώνες, ο καθένας συνδεδεμένος με 10.000 άλλους. Το πιο περίπλοκο αντικείμενο του σύμπαντος βρίσκεται πάνω στους ώμους μας.
Η μνήμη του σώματος
Το έμβρυο είναι καθρέφτης της εξελικτικής μας πορείας: βράγχια, ουρές, ψάρια που έγιναν άνθρωποι. Η αναπνοή —που ταυτίστηκε με την ίδια την ψυχή (spirit από το spirare)— είναι μια αρχαία μνήμη. Είμαστε ζώα που έμαθαν να ανασαίνουν αέρα, ψάρια με πνευμόνια, πίθηκοι με τηλέφωνα που φωτογραφίζουν το φεγγάρι. Η εξέλιξη δεν σβήνει ποτέ πλήρως τα προσχέδιά της· τα κρατά σαν φαντάσματα στο χαρτί.
Ο ρόλος των μύθων
Ο Σωκράτης δίδαξε ότι «ο ανεξέταστος βίος δεν αξίζει να βιωθεί». Έβαλε τον Λόγο πάνω από τον μύθο. Κι όμως, οι μύθοι ήταν πάντα εκεί — στέγασαν την ψυχή, ένωσαν τις φυλές, έδωσαν συνοχή σε κοινωνίες που αλλιώς θα διαλύονταν. Από τον Όμηρο μέχρι τις σημερινές θρησκείες, οι ιστορίες λειτουργούν σαν κόλλα. Ο Ντένετ το επισήμανε: «Είμαστε μηχανές αφήγησης· οι ιστορίες είναι εργαλεία». Μπορούν να προστατεύσουν ή να καταστρέψουν. Το ψέμα που ενώνει είναι πολλές φορές εξίσου ισχυρό με την αλήθεια που ελευθερώνει.
Η γέννηση της επιστήμης
Ο Διαφωτισμός τόλμησε να ανάψει το κερί της λογικής μέσα στο σκοτάδι του μύθου. Ο Γαλιλαίος σήκωσε το τηλεσκόπιο στον ουρανό και τόλμησε να δει με τα μάτια του, όχι με τα δόγματα. Ο Νεύτωνας, βυθισμένος τόσο στα άστρα όσο και στην αλχημεία, απέδειξε ότι το μήλο της βαρύτητας υπακούει σε νόμους, όχι σε θεϊκά καπρίτσια. Ο Σωκράτης άνοιξε τον δρόμο με ερωτήσεις, οι διαφωτιστές τον έστρωσαν με επιχειρήματα, και οι επιστήμονες έστησαν πάνω του τις γέφυρες της γνώσης.
Ο μηχανισμός και το θαύμα
Ο Στίβεν Χόκινγκ μας υπενθύμισε: «Είμαστε απλώς ένα εξελιγμένο είδος πιθήκου σ’ έναν ασήμαντο πλανήτη». Κι όμως, είμαστε οι μόνοι πίθηκοι που μπορούν να συλλάβουν το Σύμπαν. Ο Καρλ Σαγκάν, με ρεαλισμό σχεδόν ποιητικό, τόνισε: «Κανείς δεν θα μας σώσει από τον εαυτό μας. Πρέπει να το κάνουμε μόνοι μας». Η μηχανή μέσα μας υπολογίζει· το ζώο μέσα μας φοβάται· αλλά η ψυχή μας, είτε την πούμε «πνεύμα» είτε «συνείδηση», εξακολουθεί να αναζητά νόημα.
Ανάμεσα σε δύο φύσεις
Είμαστε εγκλωβισμένοι ανάμεσα σε δύο φύσεις: το βιολογικό ζώο και τη μηχανή της σκέψης. Ο εγκέφαλος ψιθυρίζει «ίσως», το ένστικτο παρακαλεί «παρακαλώ». Και ενώ αναζητούμε απαντήσεις, τα άστρα συνεχίζουν να καίνε αδιάφορα, χωρίς να νοιάζονται για τις μικρές μας ιστορίες.
ΚΛΙΚ Take
Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η πάλη ανάμεσα στον μύθο και τον λόγο, ανάμεσα στην ανάγκη για παρηγοριά και στην απαίτηση για αλήθεια. Από τον Σωκράτη μέχρι τον Διαφωτισμό, κι από τον Νεύτωνα μέχρι τον Σαγκάν, η διαδρομή μας δείχνει ότι η αλήθεια δεν είναι πολυτέλεια· είναι εργαλείο επιβίωσης. Όσο κι αν λέμε ιστορίες για να δώσουμε νόημα, ο τελικός μας αντίπαλος είναι η εντροπία. Το στοίχημα είναι αν θα γίνουμε μια φευγαλέα αναλαμπή ή το ίδιο το επιχείρημα του Σύμπαντος ότι η πολυπλοκότητα μπορεί να νικήσει το χάος.
