Πώς χωράει μια ζωή μέσα σε μια αλλαγή χρόνου; Πώς μετριέται ο χρόνος — με ρολόγια ή με τις στιγμές που μάθαμε να αποχαιρετάμε κάτι από τον εαυτό μας;
Ο Διονύσης Σαββόπουλος το ήξερε. Και το τραγούδι του «Πρωτοχρονιές» δεν ήταν απλώς μια μελωδία για τη γιορτή του χρόνου· ήταν ένας στοχασμός για την ίδια την ανθρώπινη ενηλικίωση. Για εκείνες τις μικρές εσωτερικές μετακινήσεις που συμβαίνουν αθόρυβα — όταν η παιδική χαρά συναντά την επίγνωση, κι ο χρόνος παύει να είναι ένα παιχνίδι και γίνεται καθρέφτης.
Χθες, που ο Σαββόπουλος έφυγε από τη ζωή, ένιωσα πως κάτι από εκείνον τον παλιό ήχο του ραδιοφώνου σίγησε μέσα μου. Όχι μόνο γιατί χάσαμε έναν σπουδαίο δημιουργό, αλλά γιατί μαζί του χάθηκε και μια φωνή που μας έμαθε να μετράμε τον χρόνο αλλιώς — όχι με τις ώρες, αλλά με το νόημά τους.
Η φοιτήτρια των Οικονομικών και το μάθημα που άλλαξε τη ματιά της
Ήμουν τότε φοιτήτρια Οικονομικών. Ο χρόνος για εμένα ήταν μέγεθος, έννοια μετρήσιμη· οι δείκτες της αγοράς, οι καμπύλες ανάπτυξης, οι κύκλοι της οικονομίας.
Όμως κάποια στιγμή διάλεξα ένα μάθημα επιλογής, σχεδόν από περιέργεια — «Μουσική του 20ού αιώνα». Η καθηγήτριά μας, γυναίκα με πάθος για τον πολιτισμό και την ψυχή πίσω από τους ήχους, έλεγε πως «η μουσική δεν είναι απλώς τέχνη — είναι κοινωνικός καθρέφτης».
Μια μέρα μάς πρότεινε να διαλέξουμε ένα ελληνικό τραγούδι που να αντικατοπτρίζει τον τρόπο που ο χρόνος αλλάζει τους ανθρώπους. Εγώ δίσταζα. Δεν είχα μουσικές γνώσεις, μόνο μια παιδική αγάπη για τον Σαββόπουλο, που ακουγόταν συχνά στο σπίτι.
Κι εκεί, σχεδόν τυχαία, μπήκε στη ζωή μου το «Πρωτοχρονιές».
Ο Κορνήλιος και η ιδέα που έγινε μάθημα ζωής
Δίπλα μου, στο μάθημα, καθόταν ένας ήσυχος, σεμνός φοιτητής: ο Κορνήλιος Σαββόπουλος. Ήταν τότε πιλότος, αρκετά χρόνια μεγαλύτερός μου, αλλά παρακολουθούσε μαθήματα στο πανεπιστήμιο από αγάπη για τη γνώση και την τέχνη. Δεν μιλούσε συχνά για τον πατέρα του — σχεδόν ποτέ.
Όταν αναζητούσαμε τραγούδι για την εργασία, μου χαμογέλασε με εκείνο το μειλίχιο βλέμμα, με πλησίασε και μου πρότεινε να συνεργαστούμε.
«Να κάνουμε τις Πρωτοχρονιές. Είναι το πιο προσωπικό τραγούδι του πατέρα μου. Μιλά για όλους μας».
Κι έτσι, μέσα από αυτό το μάθημα επιλογής, που ξεκίνησε σαν απλή πανεπιστημιακή εργασία, βρέθηκα να ανακαλύπτω κάτι βαθύτερο — μια μικρή αποκάλυψη για το πώς ο χρόνος μας φτιάχνει, μας διαλύει, και πάλι μας ενώνει.
Ο Κορνήλιος μοιράστηκε μαζί μας ιστορίες για τη γέννηση του τραγουδιού, για το πώς ο πατέρας του το είχε γράψει μέσα από έναν στοχασμό πάνω στη μνήμη και την ωρίμανση. Δεν το έβλεπε ποτέ ως «εορταστικό» τραγούδι, αλλά ως διαδρομή ζωής.
Και τότε, μέσα από τα λόγια του γιου, κατάλαβα την ουσία ενός ανθρώπου που μιλούσε για τον χρόνο σαν να ήταν φίλος του — κι όχι εχθρός.
Οι στίχοι που μεγαλώνουν μαζί σου
Το «Πρωτοχρονιές» είναι από τα λίγα ελληνικά τραγούδια που δεν περιγράφουν μόνο μια εποχή — τη συνοψίζουν. Κάθε στροφή είναι ένα στάδιο ζωής.
«Πρωτοχρονιές με τους μεγάλους
μικρός εσύ, μικρός κι ο χρόνος,
αλλάζατε κι οι δυο συγχρόνως.»
Εδώ, η παιδική ηλικία δεν είναι ανάμνηση — είναι τελετουργία. Το παιδί δεν καταλαβαίνει ακόμη τη ροή του χρόνου· τον αισθάνεται, μέσα από τους γονείς, τα τραγούδια, το ραδιόφωνο. Κάθε «Καλή Χρονιά» είναι ένας μικρός θρίαμβος ύπαρξης: το ότι είσαι εδώ, με τους άλλους.
Αλλά ο χρόνος, όπως και η ζωή, δεν μένει ακίνητος:
«Μα αισθανόσουν ήδη απών / σε συντροφιά συμμαθητών.»
Η εφηβεία έρχεται με τη φυσική της εξέγερση. Ο νεαρός ήρωας απομακρύνεται από το σπίτι, αναζητά χώρο, νόημα, ρυθμό δικό του. Οι γονείς χάνουν εξουσία, κι ο χρόνος αποκτά «την κρυφή του ουσία». Η αθωότητα χάνεται, αλλά στη θέση της γεννιέται η επίγνωση.
Κι όταν φτάνουμε στην ενηλικίωση, η γιορτή δεν είναι πια εξωτερική — είναι εσωτερική.
«Τώρα τι κλαις και τι γκρινιάζεις
Πρωτοχρονιά είναι και γιορτάζεις
τη λίγη πίστη του ενηλίκου
στην παιδική ανατολή του.»
Αυτοί οι στίχοι με σημάδεψαν. Γιατί μιλούν για εκείνη τη λεπτή γραμμή ανάμεσα στην απώλεια και στη συμφιλίωση. Ο ενήλικος δεν πιστεύει όπως το παιδί· αλλά συνεχίζει να γιορτάζει, έστω και με τη «λίγη πίστη» που του απέμεινε. Και αυτή η πίστη είναι πολύτιμη, γιατί είναι συνειδητή.
Η αλήθεια του χρόνου
Ο Σαββόπουλος δεν έγραφε ποτέ απλώς τραγούδια. Έγραφε αλήθειες.
Η καθηγήτριά μας τότε μάς είχε πει:
«Αν προσέξετε, σε κάθε στίχο υπάρχει ένα πέρασμα. Από τον άλλον στον εαυτό. Από το “μαζί” στο “μόνος”. Από το παιδί στον ενήλικα. Αυτό είναι ο χρόνος — μια διαρκής μετάβαση».
Είχε δίκιο. Το τραγούδι είναι σαν καθρέφτης. Όσο μεγαλώνεις, αντανακλά διαφορετικό πρόσωπο. Στα είκοσι σου θυμίζει ελευθερία. Στα τριάντα, ευθύνη. Στα σαράντα, απώλεια. Και μετά, συμφιλίωση.
«Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα / κι εμείς τους δίνουμε ένα σχήμα.»
Αυτός ο τελευταίος στίχος είναι, ίσως, η πιο όμορφη περίληψη μιας ζωής. Ο χρόνος δεν έχει μορφή. Εμείς του δίνουμε νόημα — με τις επιλογές μας, με τις αγάπες μας, με τις στιγμές που σταματάμε να τρέχουμε και απλώς κοιτάζουμε γύρω μας.
Ο ποιητής που μας έμαθε να σκεφτόμαστε
Ο Διονύσης Σαββόπουλος υπήρξε ένας από τους ελάχιστους δημιουργούς που δεν φοβήθηκαν τη σιωπή. Ήξερε πότε να τραγουδήσει, αλλά και πότε να σωπάσει. Στις Πρωτοχρονιές δεν υψώνει φωνή — απλώς ψιθυρίζει. Γιατί δεν χρειάζεται να πει κάτι μεγάλο· τα μεγάλα είναι ήδη μέσα μας.
Η Ελλάδα τον έμαθε μέσα από τη Ρεζέρβα, το Φορτηγό, το Βρώμικο ψωμί. Αλλά στις Πρωτοχρονιές, εκεί κρύβεται το πιο βαθύ του αποτύπωμα: ο στοχασμός πάνω στο πώς περνάει ο χρόνος από μέσα μας.
Το τραγούδι έγινε σημείο αναφοράς για όσους γεννήθηκαν με το ραδιόφωνο αναμμένο στο σαλόνι· για όσους άκουσαν τη φωνή του και είδαν σε αυτήν τον εαυτό τους.
Η οικογένεια, η πίστη, ο ουρανός
Ο Κορνήλιος μιλούσε με αγάπη αλλά και δέος για τον πατέρα του. Έλεγε πως, παρότι δεν τον πίεζε ποτέ να ακολουθήσει τα βήματά του, τον δίδαξε άθελά του το πιο ουσιαστικό μάθημα: ότι το νόημα δεν είναι στη φήμη, αλλά στην αλήθεια.
Ίσως γι’ αυτό έγινε πιλότος — γιατί ο ουρανός ήταν για εκείνον το δικό του τραγούδι.
«Ο γιος μου πετάει στα σύννεφα, εγώ στα λόγια», είχε πει κάποτε ο Σαββόπουλος σε μια συνέντευξη. Μια φράση που σήμερα ακούγεται σχεδόν ποιητική — γιατί δείχνει πως ο χρόνος των ανθρώπων χωρίζεται, αλλά και συναντιέται, με τρόπους που μόνο η αγάπη μπορεί να εξηγήσει.
Πρωτοχρονιές του ραδιοφώνου
Πολλοί λένε ότι το τραγούδι μιλά για τον χρόνο. Εγώ πιστεύω ότι μιλά για τη μνήμη. Για το πώς κάθε «πρωτοχρονιά» είναι ένας σταθμός επιστροφής. Δεν είναι η αλλαγή του ημερολογίου που μας συγκινεί· είναι η επανάληψη μιας υπόσχεσης: ότι μπορούμε να ξαναρχίσουμε.
«Πρωτοχρονιές του χρόνου
πρωτοχρονιές του ραδιοφώνου
πώς θα τις γιόρταζες εσύ
τώρα που έχεις το κλειδί.»
Το «κλειδί» αυτό, όπως μας εξηγούσε ο Σαββόπουλος, είναι το σύμβολο της αυτονομίας. Το παιδί ενηλικιώνεται τη στιγμή που αποκτά το δικό του κλειδί· τη στιγμή που μπορεί να ανοίξει τη γιορτή μόνο του. Είναι μια υπαρξιακή χειρονομία — μια υπόσχεση ευθύνης.
Η κληρονομιά του
Ο Διονύσης Σαββόπουλος δεν υπήρξε ποτέ «άνθρωπος του καιρού του». Ήταν άνθρωπος του δικού του χρόνου — και ο χρόνος αυτός μάς περιλαμβάνει όλους.
Συνδύασε τη φιλοσοφία με το τραγούδι, την πολιτική με την ποίηση, το προσωπικό με το συλλογικό. Και το έκανε πάντα με ευγένεια, με ευφυΐα, με εκείνη τη λεπτή ειρωνεία που δεν πληγώνει αλλά ξυπνά.
Οι Πρωτοχρονιές είναι το τραγούδι που μας θυμίζει ότι κάθε κύκλος κλείνει για να ανοίξει άλλος. Ότι δεν υπάρχει πραγματικός αποχαιρετισμός, παρά μόνο συνέχιση — μέσα από τη μνήμη, μέσα από τη μουσική.
Το τελευταίο μάθημα
Όταν σκέφτομαι εκείνη την περίοδο, θυμάμαι τη φωνή της καθηγήτριάς μας να λέει:
«Η μουσική δεν σε μαθαίνει να παίζεις νότες· σε μαθαίνει να ακούς τον εαυτό σου».
Ίσως αυτό να ήταν και το μυστικό του Σαββόπουλου. Δεν μας έμαθε να τραγουδάμε· μας έμαθε να σκεφτόμαστε. Να ακούμε πίσω από τις λέξεις, πίσω από τον ρυθμό, πίσω από τον χρόνο.
Χθες, καθώς οι τίτλοι των ειδήσεων ανακοίνωναν τον θάνατό του, σκέφτηκα πως ίσως κάπου εκεί, ανάμεσα στους στίχους του, βρίσκεται η πιο ήσυχη ευχή του:
να μη φοβόμαστε τον χρόνο, να τον αγκαλιάζουμε. Τα ίδια λόγια μου επανέλαβε κι ο γιος του. Με την ίδια σοφία του πατέρα του.
Γιατί ο χρόνος είναι το μόνο που έχουμε, και η τέχνη — όταν είναι αληθινή — τον κάνει να αποκτά ψυχή.
Ένα αντίο γεμάτο φως
Αν κάτι μας άφησε ο Διονύσης Σαββόπουλος, είναι η βεβαιότητα ότι ο χρόνος δεν περνά — μεταμορφώνεται.
Κι ίσως, κάθε φορά που ακούμε το τραγούδι του, να γίνεται μέσα μας μια μικρή επανεκκίνηση· μια προσωπική «πρωτοχρονιά».
Γιατί τελικά, όπως έλεγε κι ο ίδιος,
«ο χρόνος δεν γιορτάζεται· τον γιορτάζουμε εμείς».
Ο Διονύσης Σαββόπουλος υπήρξε κάτι πολύ περισσότερο από τραγουδοποιός: ένας καθρέφτης εποχών, ένας ποιητής με κιθάρα και νου, ένας άνθρωπος που μιλούσε για τη ζωή μας πριν ακόμη τη ζήσουμε.
Η φωνή του γινόταν συντροφιά, παρηγοριά, νοσταλγία και αισιοδοξία μαζί. Ένωσε γενιές μέσα από ιστορίες, τραγούδια και ευχές που έμοιαζαν να γεννιούνται εκείνη τη στιγμή για τον καθένα μας ξεχωριστά.
Δεν έγραψε απλώς τραγούδια. Έγραψε ένα κομμάτι της συλλογικής μας ψυχής. Από τη Συννεφούλα μέχρι τον Μπάλλο, από το Περιβόλι του Τρελού ως τις πιο ώριμες δημιουργίες του, κράτησε τον παλμό μιας χώρας που πάλευε να βρει φως. Ευχαριστούμε για τις λέξεις, τη μουσική και εκείνο το τραγούδι που μας έμαθε να ονειρευόμαστε λίγο περισσότερο.
Διονύσης Σαββόπουλος (1944–2025)
Ο ποιητής του χρόνου, ο στοχαστής της συνείδησης, ο άνθρωπος που έδωσε σχήμα στις στιγμές μας.
