Κάθε φορά που ακούγεται μια νότα του Μάνου Χατζιδάκι, κάτι μέσα μας σταματά και κάτι άλλο ξαναρχίζει. Δεν είναι απλώς μουσική· είναι ένας εσωτερικός καθρέφτης που δείχνει πόσο βαθιά μπορεί να είναι η ψυχή ενός τόπου.
Εκατό χρόνια μετά τη γέννησή του (23 Οκτωβρίου του 1925), το φως που άφησε πίσω του δεν έχει σβήσει – γιατί δεν ήταν απλώς ένας συνθέτης. Ήταν ένας ποιητής της μουσικής, ένας στοχαστής της αγάπης, ένας ευγενής επαναστάτης που έμαθε στους Έλληνες να ακούν αλλιώς τον κόσμο.
Ο Χατζιδάκις δεν έγραψε ποτέ για να γίνει αρεστός. Έγραψε για να ελευθερωθεί. «Λατρεύω την αγάπη, γιατί με κάνει να σκέφτομαι· λατρεύω τη σκέψη, γιατί με οδηγεί στην πράξη· λατρεύω την πράξη, γιατί με κάνει ελεύθερο να σκέφτομαι και να αγαπώ», είχε πει. Και σε αυτή τη φράση χωράει ολόκληρη η φιλοσοφία του: η ζωή ως τέχνη, και η τέχνη ως η πιο υψηλή μορφή ζωής.
Σήμερα, έναν αιώνα μετά τη γέννησή του, ο Μάνος Χατζιδάκις δεν ανήκει πια μόνο στην Ιστορία. Ανήκει στο συλλογικό μας υποσυνείδητο — εκεί όπου κατοικούν οι μελωδίες που δεν ξεχνιούνται ποτέ.
Τα πρώτα χρόνια: ο μικρός Μάνος και οι γρίφοι της μητέρας
Γεννημένος στην Ξάνθη στις 23 Οκτωβρίου 1925, ο Μάνος Χατζιδάκις ήρθε στον κόσμο με τη βραδινή βροχή. «Στις 10 το βράδυ γεννήθηκα. Απόψε δεν είχα καιρό ν’ ακούσω μουσική. Έπρεπε να γνωρίσω τη μητέρα μου και τον πατέρα μου», έγραψε αργότερα με τον δικό του αυτοσαρκασμό.
Ο πατέρας του, Γεώργιος, δικηγόρος από το Ρέθυμνο, και η μητέρα του, Αλίκη, από την Ανδριανούπολη — μια γυναίκα με μυστήριο βλέμμα και αστείρευτη ευαισθησία. «Από τη μητέρα μου κληρονόμησα όλους τους γρίφους που με απασχολούν μέχρι σήμερα. Χωρίς τους γρίφους της δεν θα ήμουν ποιητής».
Αυτή η φράση εξηγεί πολλά. Ο Μάνος κουβαλούσε πάντα μέσα του ένα άλυτο αίνιγμα – ένα παιδί που αναζητούσε μια αγάπη ανώτερη, μια μουσική που να αγγίζει το άφατο.
Στα τέσσερά του ξεκίνησε πιάνο με τη δασκάλα Αλτουνιάν. Αργότερα, έμαθε βιολί και ακορντεόν. Η ζωή, ωστόσο, δεν του χάρισε πολυτέλειες: όταν οι γονείς του χώρισαν, ο Μάνος, η μητέρα και η αδελφή του μετακόμισαν στην Αθήνα.
Η οικονομική καταστροφή μετά τον θάνατο του πατέρα του σε αεροπορικό δυστύχημα το 1938, τον ανάγκασε να δουλέψει σε κάθε πιθανή δουλειά: παγοπώλης στο εργοστάσιο του Φιξ, βοηθός νοσοκόμος, φορτοεκφορτωτής στο λιμάνι.
Όμως, μέσα στα πιο ταπεινά περιβάλλοντα, γεννήθηκε το αυτί που άκουγε τη ζωή σαν συμφωνία.
«Είμαι ένα γέννημα δύο ανθρώπων που δεν συνεργάστηκαν ποτέ, εκτός από τη στιγμή που αποφάσισαν την κατασκευή μου», θα γράψει κάποτε. Και αυτή η ειρωνική αυτογνωσία εξηγεί το μόνιμο παιχνίδι του με το φως και τη σκιά.
Η εποχή των επιρροών και η φιλία με τον Γκάτσο
Στα χρόνια της Κατοχής, ο Χατζιδάκις σπουδάζει θεωρητικά με τον Μενέλαο Παλλάντιο και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών – χωρίς να πάρει ποτέ πτυχίο. Ο έρωτας, η ποίηση και η ελευθερία ήταν τα αληθινά του μαθήματα.
Συνδέεται βαθιά με ανθρώπους που θα καθορίσουν τη σκέψη του: τον Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Σικελιανό, τον Τσαρούχη. Μα πάνω απ’ όλους, τον Νίκο Γκάτσο – τον «μεγάλο δάσκαλο».
«Ο Νίκος Γκάτσος μου έμαθε το ήθος. Μου είπε: “Μην λογοδοτείς στην Εξουσία. Μόνο αγνοώντας την θα έχεις τη δύναμη να είσαι ισχυρός”.»
Η φιλία τους ήταν μια σύμπραξη πνευμάτων· ο ένας έγραφε λέξεις που τραγουδούσαν, ο άλλος μουσικές που μιλούσαν. Από αυτή τη συνάντηση γεννήθηκαν τα πιο όμορφα τραγούδια του ελληνικού πολιτισμού.
Ο Μάνος συμμετείχε ενεργά στην Εθνική Αντίσταση μέσα από την ΕΠΟΝ και γνώρισε τον Μίκη Θεοδωράκη. Δύο αντίθετοι χαρακτήρες, αλλά με κοινή ψυχή. «Με γοήτευε. Ήταν ένας γόης, ως άνθρωπος και ως συνθέτης», έγραψε ο Μίκης για εκείνον. Δύο άστρα που συναντήθηκαν για λίγο, αλλά φώτισαν διαφορετικά τον ίδιο ουρανό.
Η αρχή μιας επανάστασης στη μουσική
Το 1944, μόλις δεκαεννιά ετών, γράφει μουσική για το θεατρικό έργο “Ο Τελευταίος Ασπροκόρακας” του Αλέξη Σολωμού στο Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν. Από τότε, ο Κουν θα γίνει πνευματικός του καθοδηγητής.
Η μουσική του Χατζιδάκι αρχίζει να βρίσκει τον δικό της χώρο ανάμεσα στο λόγιο και το λαϊκό, ανάμεσα στο πιάνο και στο μπουζούκι. Το 1949 κάνει την περίφημη διάλεξη για το ρεμπέτικο στο Θέατρο Τέχνης, αποκαθιστώντας το στη συνείδηση της ελληνικής διανόησης.
Μιλούσε για τον Τσιτσάνη και τον Μάρκο Βαμβακάρη με τον ίδιο σεβασμό που μιλούσε για τον Μπαχ και τον Σούμαν. Ήταν μια επανάσταση του γούστου, μια απενοχοποίηση της λαϊκής ψυχής.
Την ίδια δεκαετία συνθέτει τα πρώτα του μπαλέτα: Μαρσύας, Έξι Λαϊκές Ζωγραφιές, Το Καταραμένο Φίδι. Συνεργάζεται με το Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου και με το Θέατρο Τέχνης σε δεκάδες παραστάσεις αρχαίου δράματος – Μήδεια, Λυσιστράτη, Βάκχες.
Η μουσική του μπαίνει σε κάθε μορφή τέχνης. Στον κινηματογράφο γράφει για τη Στέλλα, για τον Δράκο, για το Ποτάμι του Κούνδουρου. Και ύστερα έρχεται το τραγούδι που θα αλλάξει για πάντα τη μοίρα του.
Το Όσκαρ και η παγκόσμια αναγνώριση
Η Μελίνα Μερκούρη τραγουδά «Τα παιδιά του Πειραιά» στο Ποτέ την Κυριακή του Jules Dassin, κι όλος ο κόσμος ακούει για πρώτη φορά ελληνική μουσική με διεθνές βλέμμα. Ο Μάνος Χατζιδάκις γίνεται ο πρώτος Έλληνας που κερδίζει Όσκαρ. Η Αμερική τον καλεί, τα φώτα του Μπρόντγουεϊ τον θέλουν. Κι εκείνος απαντά με την ηρεμία ενός ανθρώπου που δεν χρειάζεται τίποτα: «Το Όσκαρ δεν είναι το στεφάνι μιας σταδιοδρομίας· είναι το αληθινό μου ξεκίνημα». Η διεθνής αναγνώριση τον οδηγεί σε νέους πειραματισμούς.
Στη Νέα Υόρκη συνεργάζεται με το συγκρότημα New York Rock & Roll Ensemble και ηχογραφεί το Reflections, ενώ την ίδια εποχή γεννιέται το Χαμόγελο της Τζοκόντας – ένας δίσκος-ποίημα, γεμάτος μελαγχολία και φωτεινά βαλς.
Ο Μάνος ανακαλύπτει πως η μουσική μπορεί να είναι πολιτική χωρίς να είναι σύνθημα· μπορεί να είναι έρωτας χωρίς να είναι ρομάντζο.
Ο Μεγάλος Ερωτικός – η κορυφή και η αποκάλυψη
Το 1972 γράφει το Βαλς των Χαμένων Ονείρων και το 1973 ηχογραφεί τον Μεγάλο Ερωτικό.
Ένα έργο ωριμότητας, στοχασμού και εσωτερικής γαλήνης. Στίχοι από τον Σολωμό, τον Καβάφη, τη Σαπφώ, τον Ελύτη, τον Γκάτσο, τραγουδισμένοι από δύο φωνές σχεδόν αγγελικές: τη Φλέρυ Νταντωνάκη και τον Δημήτρη Ψαριανό.
Ο δίσκος αυτός δεν ήταν απλώς μουσική· ήταν φιλοσοφία ζωής. Μια επιστροφή στην απλότητα, στην αλήθεια του συναισθήματος, στο «είναι» και όχι στο «φαίνεσθαι».
Από τότε, ο Μάνος Χατζιδάκις θα μιλάει μόνο μέσα από τη μουσική του. Δεν θα ανήκει σε κανένα κόμμα, σε καμία εξουσία, σε κανένα σύστημα.
Θα διευθύνει το Τρίτο Πρόγραμμα, θα ιδρύσει την Ορχήστρα των Χρωμάτων, τον «Σείριο», θα στηρίξει νέους δημιουργούς. Και πάντοτε, με το βλέμμα στραμμένο στη νεότητα του πνεύματος.
«Περιφρονώ τους εφησυχασμένους συνομίληκους και τη σκοτεινή δημοσιογραφία», έγραφε.
Ήθελε έναν κόσμο όπου η ομορφιά δεν θα είναι πολυτέλεια αλλά υποχρέωση.
Οι άνθρωποί του: Μελίνα, Λαμπέτη, Φλέρυ
Η Μελίνα Μερκούρη ήταν, όπως είπε, «το ερωτικό πρόσωπο της Ελλάδας». Μαζί της έγραψε ιστορία – όχι μόνο στη Στέλλα και στο Ποτέ την Κυριακή, αλλά στη συλλογική φαντασία ενός έθνους που ήθελε να ονειρευτεί ξανά.
Για την Έλλη Λαμπέτη έγραψε: «Είσαι η πιο ερωτική κωφάλαλη που πέρασε ποτέ απ’ το ελληνικό θέατρο».
Και για τη Φλέρυ Νταντωνάκη – τη φωνή του Μεγάλου Ερωτικού – είπε πως ήταν «το πιο αγνό μουσικό πλάσμα που γνώρισα». Κάθε γυναίκα στη ζωή του ήταν και ένας καθρέφτης της ευαισθησίας του.
Δεν τις αντιμετώπιζε ως μούσες, αλλά ως ψυχές που έφεραν φως. Ίσως γιατί ο ίδιος είχε χάσει νωρίς το δικό του φως — τη μητέρα του.
«Η μητέρα μου είναι γλυκιά και τρυφερή και μ’ αγαπάει. Θα ήθελε να σταματήσει ο χρόνος εκείνη τη στιγμή που με κοιτάζει», έγραψε στην Προσωπογραφία της μητέρας μου.
Μέχρι το τέλος της ζωής του, θα την αναζητά μέσα στις νότες του.
Ο στοχαστής πίσω από τη μουσική
Πέρα από συνθέτης, ο Χατζιδάκις υπήρξε στοχαστής. Έγραψε τα Σχόλια του Τρίτου, τη Μυθολογία, τον Καθρέφτη και το Μαχαίρι.
Αποτύπωσε με μοναδική καθαρότητα τις σκέψεις του για την κοινωνία, την πολιτική, την τέχνη, τον θάνατο.
«Η εξουσία είναι μια εγωπαθής και ανεγκέφαλη κυρία που αγαπάει τους εραστές της και καταδιώκει όσους την αντιπαθούν».
«Ο νεοναζισμός είμαστε εσείς κι εμείς», έγραφε το 1993, όταν οι άλλοι σιωπούσαν.
Πάντα μπροστά από την εποχή του. Πάντα έτοιμος να πληρώσει το τίμημα της ελευθερίας του.
Η τελευταία πράξη
15 Ιουνίου 1994. Ο Μάνος Χατζιδάκις «φεύγει» από οξύ πνευμονικό οίδημα, έπειτα από έμφραγμα.
Τα ραδιόφωνα όλης της χώρας παίζουν τη μουσική του.Η Ελλάδα πενθεί μελωδικά.
Δεν είναι μια απώλεια – είναι μια μεταμόρφωση. Γιατί ο Μάνος δεν πέθανε· απλώς μετακόμισε στην αθανασία των ήχων.
«Ανήκω σε αυτούς που θα με ανακαλύψουν και που με ανακαλύπτουν», είχε πει.
Και είχε δίκιο. Κάθε γενιά τον ξαναβρίσκει, όπως ξαναβρίσκουμε ένα κομμάτι από τον εαυτό μας.
Στο «Χάρτινο το φεγγαράκι», στο «Βαλς των Χαμένων Ονείρων», στο «Όταν συμβεί στα παραμύθια». Στο κάθε παιδί που πιάνει για πρώτη φορά πιάνο και ονειρεύεται.
Ο Μάνος των αιώνων
Εκατό χρόνια μετά τη γέννησή του, ο Μάνος Χατζιδάκις παραμένει ένας ζωντανός φάρος μέσα στην ελληνική ψυχή.
Δεν υπήρξε ποτέ «κοσμικός». Υπήρξε ουσιώδης. Δεν υπήρξε ποτέ «μοντέρνος». Υπήρξε διαχρονικός.
Και κυρίως, δεν υπήρξε ποτέ ένας απλός μουσικός. Υπήρξε ένας τρόπος να βλέπουμε τον κόσμο. Αν ο Θεός έπαιζε πιάνο, θα έπαιζε σαν τον Μάνο. Με σεμνότητα, ειρωνεία και συγκίνηση. Με βλέμμα στραμμένο προς τα μέσα και καρδιά ανοιχτή προς τα άστρα.
Κι εμείς, κάθε φορά που ακούμε ένα τραγούδι του, αισθανόμαστε πως κάτι μικρό αλλάζει μέσα μας — κάτι γίνεται πιο φωτεινό, πιο αληθινό, πιο ανθρώπινο. Γιατί, τελικά, ο Μάνος Χατζιδάκις δεν ήταν απλώς ο συνθέτης των Χαμένων μας Ονείρων. Ήταν αυτός που μας τα χάρισε ξανά.
