Μια καλλιτέχνιδα με πολλά ταλέντα η οποία φέρεται να δημιούργησε το φημισμένο Συντριβάνι του Marcel Duchamp.
Όταν φέρνουμε στο μυαλό μας τον Ντανταϊσμό, συνήθως σκεφτόμαστε τον Marcel Duchamp και όχι την Elsa von Freytag-Loringhoven. Παρά το γεγονός ότι είναι λιγότερο γνωστή καλλιτέχνιδα αυτού του καλλιτεχνικού κινήματος, το εντυπωσιακό της έργο την καθιστά εξαιρετική φιγούρα του κινήματος. Όπως ο Marcel Duchamp, η Elsa von Freytag-Loringhoven έκανε τέχνη από αντικείμενα που έβρισκε. Τα καλλιτεχνικά της επιτεύγματα, ωστόσο, συχνά επισκιάζονται από την εκκεντρική προσωπικότητά της.
Γεννημένη ως Elsa Hildegard Plotz, εκπαιδεύτηκε ως ηθοποιός και ερμηνεύτρια βαρώνων, έγινε βαρόνη όταν παντρεύτηκε τον τρίτο σύζυγό της, Leopold von Freytag-Loringhoven, στη Νέα Υόρκη το 1913. Η ένωσή τους ήταν σύντομη, αλλά ανέλαβε την περσόνα της «Βαρόνης» καθώς άρχισε να κινείται στους κύκλους των ντανταϊστών, κάνοντας μια μικρού μήκους (και χαμένη, αν υπήρξε ποτέ) ταινία με τον Man Ray και τον Marcel Duchamp, δημιουργώντας μια χούφτα γλυπτά και κοστούμια από αντικείμενα που βρέθηκαν και γράφοντας πειραματική ποίηση. Μετακόμισε, πάμφτωχη, στο Βερολίνο το 1923, όπου η ψυχική της υγεία επιδεινώθηκε, και στη συνέχεια στο Παρίσι το 1927. Πέθανε τον Δεκέμβριο από ασφυξία με αέρια, με το πιο ουσιαστικό μέρος της παραγωγής της – την ποίησή της – να μην συγκεντρώθηκε σε τόμο μέχρι το 2011 , έχοντας διατηρηθεί από την εκδότρια και άλλοτε ερωμένη της, Djuna Barnes.
Τα πρώτα χρόνια της Elsa von Freytag-Loringhoven
Φωτογραφία της Elsa von Freytag-Loringhoven
Η Elsa von Freytag-Loringhoven γεννήθηκε το 1874 στο Swinemunde, στην Πομερανία (τώρα μέρος της Πολωνίας) Περιέγραψε τον πατριαρχικό πατέρα της ως ένα σκληρό άτομο με βίαιο χαρακτήρα αλλά και ως κάποιον που ήταν γενναιόδωρος με μεγάλη καρδιά. Η κομψή μητέρα της ήταν γόνος μιας φτωχής αριστοκρατικής πολωνικής οικογένειας. Η χρήση της των συνηθισμένων αντικειμένων που βρέθηκαν μπορεί να εξηγηθεί εν μέρει από τη μοναδική και δημιουργική φύση της μητέρας της. Σύμφωνα με την καλλιτέχνιδα, η μητέρα της συνδύαζε εκλεκτά υλικά με φθηνά σκουπίδια και χρησιμοποιούσε τα υψηλής ποιότητας κοστούμια του πατέρα της για να δημιουργήσει μαντήλια. Η μητέρα της είχε προβλήματα ψυχικής υγείας για τα οποία η καλλιτέχνις ένιωθε υπεύθυνη για τον πατέρα της. Όταν η μητέρα της έφυγε από τη ζωή από καρκίνο και ο πατέρας της ξαναπαντρεύτηκε, η σχέση μεταξύ τους έγινε ολοένα και πιο τεταμένη.
Αφού ξαναπαντρεύτηκε ο πατέρας της, η 18χρονη καλλιτέχνις πήγε να μείνει με την ετεροθαλή αδερφή της μητέρας της στο Βερολίνο. Εκεί έκανε αίτηση για δουλειά που βρήκε σε αγγελία εφημερίδας. Ένα θέατρο έψαχνε κορίτσια με καλές φιγούρες. Κατά τη διάρκεια της ακρόασης, χρειάστηκε να γδυθεί για πρώτη φορά, κάτι που χαρακτήρισε ως θαυματουργή εμπειρία. Ενώ η Elsa ταξίδευε και έπαιζε για την εταιρεία, απολάμβανε τις σεξουαλικές ελευθερίες που πρόσφερε αυτό το ανοιχτό περιβάλλον.
Φωτογραφία της Elsa von Freytag-Loringhoven από τον Man Ray, 1920
Η Elsa επέστρεψε στη θεία της αφού έμαθε ότι είχε σύφιλη. Η καλλιτέχνις και η θεία της τσακώθηκαν για τις σχέσεις της με άντρες, με αποτέλεσμα να την διώξουν. Στη συνέχεια έμεινε με εραστές που της παρείχαν φαγητό. Αυτό που ακολούθησε ήταν μια σειρά από πλατωνικές και ρομαντικές σχέσεις με καλλιτέχνες όπως ο Ernst Hardt και ο Richard Schmitz. Το δικό της ενδιαφέρον για τη δημιουργία τέχνης μεγάλωσε. Μετακόμισε σε μια αποικία καλλιτεχνών κοντά στο Μόναχο και προσέλαβε έναν επιτηδευμένο ιδιωτικό δάσκαλο που, σύμφωνα με την ίδια, δεν ωφελούσε καθόλου.
Στη συνέχεια σπούδασε εφαρμοσμένες τέχνες υπό τον August Endell τον οποίο αργότερα παντρεύτηκε. Ο γάμος τους δεν κράτησε πολύ. Σύντομα η Elsa ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε τον Felix Paul Greve. Ο Greve αποφάσισε να πάει στην Αμερική για να ζήσει σε μια φάρμα στο Κεντάκι, κι έτσι η Elsa τον ακολούθησε. Δυστυχώς, όμως, o Greve την εγκατέλειψε εκεί. Έπειτα, η Elsa πήγε στο Σινσινάτι για να δουλέψει σε ένα θέατρο όπου γνώρισε τον τρίτο σύζυγό της, τον βαρόνο Leopold von Freytag-Loringhoven. Την άφησε επίσης μετά από δύο μήνες, αλλά η καλλιτέχνιδα θα γινόταν ωστόσο γνωστή ως η Βαρώνη του Ντανταϊσμού Elsa von Freytag-Loringhoven..
Νέα Υόρκη και Marcel Duchamp
Φωτογραφία της Elsa von Freytag-Loringhoven, 1920-1925
Μετά το διαζύγιό της, η καλλιτέχνις εγκαταστάθηκε στο Γκρίνουιτς Βίλατζ. Εργάστηκε ως μοντέλο για πολλούς καλλιτέχνες και τμήματα τέχνης. Η Elsa μάλιστα συνελήφθη επειδή φορούσε ανδρικό κοστούμι ενώ βρισκόταν εκεί. Οι New York Times έγραψαν ένα άρθρο σχετικά με αυτό με τίτλο She Who Wore Men`s Clothes. Μέσω του ριζοσπαστικού στυλ της, της αμφισβήτησης των κανόνων φύλου και της περιφρόνησης των βικτωριανών αξιών, η Elsa έγινε πρωτοπόρος του κινήματος Νταντά στις ΗΠΑ.
Ο πειραματισμός της με αντικείμενα καθημερινής χρήσης ξεκίνησε το 1913, δύο χρόνια πριν τον Nτανταισμό και τέσσερα χρόνια πριν ο Marcel Duchamp δημιουργήσει το Συντριβάνι. Όταν η Elsa von Freytag-Loringhoven βρήκε ένα σιδερένιο δαχτυλίδι στο δρόμο, το έκανε το πρώτο της έργο τέχνης που βρέθηκε. Το σκέφτηκε ως ένα γυναικείο σύμβολο που αντιπροσωπεύει την Αφροδίτη και το ονόμασε το Διαρκές Στολίδι.
Για να γλιτώσουν από τον Α` Παγκόσμιο Πόλεμο, πολλοί Ευρωπαίοι καλλιτέχνες ήρθαν στη Νέα Υόρκη. Δημιουργοί όπως ο Marcel Duchamp, ο Francis Picabia, η Gabrielle Buffet-Picabia, ο Albert Gleizes, η Juliette Roche, ο Henri-Pierre Roché, ο Jean Crotti, η Mina Loy και ο Arthur Cravan ήρθαν στην πόλη. Τα μέλη της ομάδας του Ντανταισμού της Νέας Υόρκης συναντήθηκαν στο σπίτι των Walter και Louise Arensberg. Εκείνος ήταν ποιητής και εύπορος συλλέκτης και το σπίτι του χρησίμευε ως σαλόνι Arensberg στην Εξηκοστή έβδομη οδό έξω από το Central Park. Οι τοίχοι μέσα στο σπίτι τους ήταν γεμάτοι με σύγχρονα έργα τέχνης.
Φωτογραφία της Elsa von Freytag-Loringhoven
Ο Duchamp και η Elsa von Freytag-Loringhoven έγιναν φίλοι, παρά το γεγονός ότι την έλκυε σεξουαλικά. O Duchamp , ωστόσο, δεν συμμεριζόταν τα συναισθήματά της. Για ένα χρονικό διάστημα, η von Freytag-Loringhoven έζησε στο Lincoln Arcade Building. Πολλοί καλλιτέχνες νοίκιαζαν εκεί στούντιο. Το διαμέρισμα του καλλιτέχνη ήταν ακατάστατο και γεμάτο με πολλές ράτσες ζώων, ειδικά γάτες και σκύλους. Ο Duchamp έζησε επίσης στο Lincoln Arcade Building από το 1915 έως το 1916.
Ο Duchamp έγινε έμπνευση για εκείνη. Η Elsa χρησιμοποιούσε συχνά το σώμα της ως εργαλείο στα έργα τέχνης της, γι` αυτό έτριβε ένα απόκομμα εφημερίδας σχετικά με τον πίνακα του Duchamp Nude Descending a Staircase σε όλο της το γυμνό σώμα και τελείωσε την πράξη μοιράζοντας ένα ποίημα για αυτόν με τις ακόλουθες λέξεις Marcel, Marcel, I love σου αρέσει η Κόλαση, Marcel.
Mια ξεχωριστή καλλιτέχνιδα
Θεός από την Elsa von Freytag-Loringhoven και τον Morton Schamberg, 1917
Η Elsa von Freytag-Loringhoven χρησιμοποίησε μια σειρά υλικών στα έργα της. Δημιούργησε επίσης ποίηση, συγκροτήματα και κομμάτια ερμηνείας. Το έργο της με τίτλο Θεός είναι ίσως το πιο γνωστό κομμάτι της καλλιτέχνιδας. Αρχικά θεωρήθηκε ότι το έργο έγινε από τον Morton Livingston Schamberg. Ωστόσο, πλέον ξέρουμε ότι το φωτογράφισε μόνο και το σκέφτηκε η Elsa von Freytag-Loringhoven. Ο Θεός αποτελείται από μια παγίδα υδραυλικών από χυτοσίδηρο τοποθετημένη σε ένα κουτί φαλτσών. Είναι ένα υποδειγματικό κομμάτι του Ντανταϊσμού που μοιάζει με τα έργα του Marcel Duchamp. Ο τίτλος Θεός και η χρήση μιας υδραυλικής συσκευής απεικονίζουν μερικές από τις πτυχές για τις οποίες φημίζονται οι ντανταιστές. Αυτού του είδους τα κομμάτια αμφισβήτησαν επίσης τις καλλιτεχνικές καθώς και τις κοινωνικές συμβάσεις της εποχής.
Ένα από τα συγκροτήματα της Elsa αναφέρεται απευθείας στον Marcel Duchamp. Το κομμάτι που ονομάζεται Portrait of Marcel Duchamp αποτελείται από ένα ποτήρι σαμπάνιας γεμάτο με φτερά πουλιών, συρμάτινα πηνία, ελατήρια και μικρούς δίσκους. Ο Νεοϋορκέζος κριτικός τέχνης Alan Moore επαίνεσε τη χρήση μη παραδοσιακών μέσων από τη von Freytag-Loringhoven και είπε ότι τα πιο γνωστά γλυπτά της μοιάζουν με κοκτέιλ και το κάτω μέρος των τουαλετών.
Dada Portrait of Berenice Abbott από την Elsa von Freytag-Loringhoven, γ. 1923-1926, μέσω MoMA, Νέα Υόρκη
Το Dada Portrait of Berenice Abbott χρησιμοποιεί επίσης μια μεγάλη γκάμα υλικών όπως γκουάς, μεταλλικό χρώμα, μεταλλικό φύλλο, σελιλόιντ, υαλοβάμβακα, γυάλινες χάντρες, μεταλλικά αντικείμενα, κομμένο και επικολλημένο ζωγραφισμένο χαρτί, gesso και ύφασμα. Το έργο είναι ένα πορτρέτο της Αμερικανίδας φωτογράφου Berenice Abbott, η οποία ήταν ανάμεσα στις νέες γυναίκες καλλιτέχνες επηρεασμένες από την Elsa von Freytag-Loringhoven. H Αbbott περιέγραψε μάλιστα τη βαρόνη ως συνδυασμό του Ιησού Χριστού και του Σαίξπηρ.
Εκτός από την εικαστική της τέχνη, η von Freytag-Loringhoven έγραψε και πολλή ποίηση. Η δουλειά της συζητούσε θέματα ταμπού όπως ο έλεγχος των γεννήσεων, η έλλειψη γυναικείας ευχαρίστησης, οι οργασμοί, το σεξ, η ανικανότητα και η εκσπερμάτωση. Στην ποίησή της, δεν απέφευγε να συνδυάσει το φύλο και τη θρησκεία, συγκρίνοντας, για παράδειγμα, τα γεννητικά όργανα των μοναχών με άδεια αυτοκίνητα. Το 2011, 84 χρόνια μετά τον θάνατό της, εκδόθηκε η πρώτη ανθολογία της ποίησης της von Freytag-Loringhoven με τον τίτλο Body Sweats: The Uncensored Writings of Elsa von Freytag-Loringhoven. Μόνο 31 από τα 150 ποιήματα που παρουσιάζονται στο βιβλίο δημοσιεύτηκαν κατά τη διάρκεια της ζωής της καλλιτέχνιδαςκαθώς δεν ήταν πολλοί οι εκδότες που ήθελαν να δημοσιεύσουν τα αμφιλεγόμενα έργα της που ήταν ήδη διαβόητου.
H ιδιαίτερη περίπτωση του Συντριβανιού του Duchamp
Fountain by Marcel Duchamp, 1917, αντίγραφο 1964
Το 2002, το γνωστό γεγονός ότι το περίφημο Συντριβάνι κατασκευάστηκε από τον Marcel Duchamp αμφισβητήθηκε από την ιστορικό της λογοτεχνίας και βιογράφο Irene Gammel. Υποστήριξε ότι η Εlsa δημιούργησε το έργο. Ο Duchamp έγραψε ένα γράμμα στην αδερφή του στο οποίο εξήγησε ότι μια από τις φίλες του που υιοθέτησε το ψευδώνυμο Richard Mutt έστειλε ένα πορσελάνινο ουρητήριο ως γλυπτό. Ενώ υπάρχουν έμμεσες αποδείξεις ότι η Έλσα ήταν πράγματι η φίλη για την οποία μίλησε ο Ντυσάν στην επιστολή του, δεν υπάρχουν συγκεκριμένες αποδείξεις ότι έκανε το κομμάτι. Είναι ασφαλές να πούμε ότι η Elsa von Freytag-Loringhoven δεν φοβόταν να προκαλέσει διαμάχη, επομένως μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι θα είχε διεκδικήσει το έργο τέχνης ως δικό της κατά τη διάρκεια της ζωής της, αν ήταν πραγματικά δικό της.
