Οι γυμνές αναπαραστάσεις ανδρών και γυναικών προκάλεσαν σκάνδαλα ανά τους αιώνες. Συχνά ντυμένοι με θρησκευτική ή μυθολογική φορεσιά, παραβίαζαν τα πρέπει της εποχής λόγω της ανοιχτής ευθύτητας τους.
Γράφει η Μανταλένα-Μαρία Διαμαντή
Ας γνωρίσουμε τους πιο εντυπωσιακούς αποκαλυπτικούς γυναικείους πίνακες.
1. Αφροδίτη του Ουρμπίνο από τον Τιτσιάνο
Ο πίνακας απεικονίζει μια γυμνή νεαρή γυναίκα, που παραδοσιακά ταυτίζεται με τη θεά Αφροδίτη, ξαπλωμένη σε έναν καναπέ ή κρεβάτι στο πολυτελές περιβάλλον ενός αναγεννησιακού παλατιού. Η πόζα της φιγούρας βασίζεται στο έργο “Sleeping Venus”, που παραδοσιακά αποδίδεται στον Giorgione αλλά στην οποία ο Τιτσιάνο τουλάχιστον ολοκλήρωσε το τοπίο. Σε αυτή την απεικόνιση, ο Τιτσιάνο εξημερώνει την Αφροδίτη μεταφέροντάς την σε ένα εσωτερικό περιβάλλον, εμπλεκοντάς την με τον θεατή και κάνοντας τον αισθησιασμό της φανερό.
Οι ερμηνείες του πίνακα χωρίζονται σε δύο ομάδες. Και οι δύο συμφωνούν ότι ο πίνακας έχει μια ισχυρή ερωτική φόρτιση, αλλά πέρα από αυτό, θεωρείται είτε ως πορτρέτο μιας εταίρας (ίσως της Ζαφέττας, μιας διάσημης εταίρας εκείνης της εποχής) είτε ως πίνακας που γιορτάζει τον γάμο του πρώτου ιδιοκτήτη του. Αυτή η διαφωνία αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης συζήτησης σχετικά με το νόημα της κυρίως βενετσιάνικης παράδοσης του ξαπλωμένου γυναικείου γυμνού, που ο Τιτσιάνο είχε δημιουργήσει ή βοήθησε στη δημιουργία του, περίπου 25 χρόνια πριν με την Αφροδίτη της Δρέσδης περίπου το 1510–1511.
Ο Mark Twain είχε κάποτε αποκαλέσει τον πίνακα του Τιτσιάνο «την πιο άσχημη, την πιο άθλια, την πιο άσεμνη εικόνα που έχει δει ο κόσμος». – απλά κοιτάξτε το χέρι της Αφροδίτης, φαίνεται πολύ ύποπτο. Ακόμη και ο ακούραστος ανιχνευτής αλληγοριών που βασίζονται στον αναγεννησιακό νεοπλατωνισμό, ο ιστορικός τέχνης Edgar Wint, έπρεπε να παραδεχτεί ότι σε αυτή την περίπτωση «ένας ακάλυπτος ηδονισμός είχε επιτέλους διαλύσει τις πλατωνικές μεταφορές» Η γυμνή γυναίκα σε αυτό το έργο τέχνης του 1538 που σήμερα βρίσκεται στην Galleria degli Uffizi στη Φλωρεντία, είναι αναμφισβήτητα ερωτική.
2. “Η Αφροδίτη στον καθρέφτη της” του Diego Velazquez
O εν λόγω πίνακας είναι ο μόνος αποκαλυπτικός πίνακας του Ισπανού καλλιτέχνη Velasquez του 17ου αιώνα που σώζεται. Τέτοιοι πίνακες ήταν πραγματικά σπάνιοι εκείνη την εποχή και λόγω του γυμνού περιεχομένου τους, αποθαρρύνθηκαν επίσημα από την Ισπανική Ιερά Εξέταση. Αλλά ο Velazquez, όντας ο ζωγράφος του βασιλιά Φίλιππου Δ`, δεν φοβόταν να δημιουργεί τέτοιους πίνακες. Ωστόσο, υπάρχει μια άλλη ιστορία που συνδέεται με αυτόν τον πίνακα. Στις 10 Μαρτίου του 1914 δέχτηκε ανελέητη επίθεση από μια γυναίκα που ονομαζόταν Mary Richardson.
Αρχικά, αναφέρθηκε ότι ο λόγος αυτής της ενέργειας προκλήθηκε από τη σύλληψη μιας συντρόφου της, αλλά αργότερα το 1952, όταν της πήρε συνέντευξη είπε ότι κατέστρεψε τον πίνακα επειδή δεν της άρεσε ο τρόπος που τον κοιτούσαν οι άντρες επισκέπτες.
Το 1906, ο πίνακας αγοράστηκε από το National Art Collections Fund για την Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Παρόλη την επίθεση και τις σοβαρές ζημιές που υπέστη το 1914 από την σουφραζέτα Mary Richardson, σύντομα αποκαταστάθηκε πλήρως.
3. “Η γυμνή Μάχα” του Francisco Goya
Ο εν λόγω πίνακας είναι ο πρώτος σε μια σειρά δύο ζωγραφικών έργων, το δεύτερο είναι το The Clothed Maja ( Ντυμένη Μάχα) του Francisco de Goya, το οποίο δημιούργηθηκε πέντε χρόνια αργότερα.
Το 1797, άρχισε να δημιουργεί έναν από τους πιο αμφιλεγόμενους πίνακές του: “The Nude Maja” (Γυμνή Μάχα). Όπως υποδηλώνει ο τίτλος του, απεικονίζει μια Μaja, ένα όνομα που δόθηκε σε ένα άτομο από τα κατώτερα στρώματα της Μαδρίτης για να ποζάρει εντελώς γυμνή. Ενώ πολλοί καλλιτέχνες είχαν απεικονίσει τη γυμνή γυναικεία μορφή στην ιστορία της τέχνης, το πλαίσιο αυτής της απεικόνισης την έκανε ιδιαίτερα ασυνήθιστη.
Δεν υπάρχουν μυθολογικοί, αλληγορικοί ή ιστορικοί τόνοι. Ενώ η ακριβής προέλευση του κομματιού είναι άγνωστη, οι ιστορικοί πιστεύουν ότι ανατέθηκε από τον Manuel de Godoy, τον Πρώτο Υπουργό Εξωτερικών της Ισπανίας, για να ενταχθεί στην ιδιωτική συλλογή γυμνών έργων του.
Το εν λόγω έργο κατασχέθηκε κατά τη διάρκεια της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης. Έκτοτε, έχει εκτεθεί τόσο στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Σαν Φερνάντο όσο και στο Πράδο, όπου —μαζί με έναν συνοδευτικό πίνακα— παραμένει εκεί έως και σήμερα.
Ο πίνακας είναι αμφιλεγόμενος για τον προφανή λόγο της έκθεσης μιας γυμνής γυναίκας – θα μείνει στην ιστορία ως «η πρώτη εντελώς βέβηλη γυμνή γυναίκα στη δυτική τέχνη» – πιστεύεται ότι είναι τουλάχιστον μία από τις πρώτες σαφείς απεικονίσεις γυναικείας ήβης. Την εποχή της δημιουργίας της, η Καθολική Εκκλησία απαγόρευσε την εμφάνιση καλλιτεχνικών γυμνών, έτσι η γυμνή γυναίκα του Goya και το πιο σεμνό αντίστοιχό της, The Clothed Maja (Ντυμένη Μάχα), δεν εκτέθηκαν ποτέ δημόσια κατά τη διάρκεια της ζωής του καλλιτέχνη.
Αυτό που προσθέτει στη διαμάχη είναι ότι αργότερα το 1930, δύο σετ γραμματοσήμων που απεικονίζουν το The Naked Maja (Γυμνή Μάχα) κατασκευάστηκαν ιδιωτικά, τα οποία είχαν εγκρίνει οι ισπανικές ταχυδρομικές αρχές, αλλά η κυβέρνηση των ΗΠΑ απαγόρευσε την είσοδό τους στη χώρα και επέστρεψε την αλληλογραφία που έφερε τη σφραγίδα ως είχε. την πρώτη φορά που ένα γραμματόσημο απεικόνιζε μια γυμνή γυναίκα.
4. “Μεσημεριανό γεύμα στο γρασίδι” του Edouard Manet
Ο Manet ζωγράφισε το αριστούργημά του Le Dejeuner sur l`herbe (Το μεσημεριανό γεύμα στο γρασίδι), γνωστό και ως Le Bain (Το λουτρό), το 1862. Ένα χρόνο αργότερα, ο μεγάλος πίνακας (81,9 × 104,1 ίντσες) παρουσιάστηκε στο πρώτο Salon des Refuses. Ο πίνακας προκάλεσε ακραίες αρνητικές αντιδράσεις από το κοινό.
Το Le Dejeuner sur l`herbe παρουσιάζει μια σκηνή πικνίκ στο δάσος. Μια γυμνή γυναίκα και δύο ντυμένοι άντρες γευματίζουν μαζί, ενώ μια άλλη γυναίκα που φορά ένα ελαφρύ φόρεμα κάνει μπάνιο στο βάθος. Το ζωγραφικό στυλ του Manet απομακρύνθηκε περισσότερο από τον ακαδημαϊσμό. Ωστόσο, δεν είναι αυτό που συγκλόνισε το κοινό και την κριτική. Aντιθέτως, η εντελώς γυμνή γυναίκα στο κέντρο της σκηνής προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Οι καλλιτέχνες συνήθιζαν να απεικονίζουν γυμνά σώματα, αλλά με σεμνό τρόπο, ανακαλώντας μυθολογικές σκηνές. Αυτό που θεωρήθηκε συγκλονιστικό στον πίνακα του Manet ήταν η ανεμελιά της γυναίκας και οι ντυμένοι άντρες στο πλευρό της, δημιουργώντας έτσι μια έντονη σεξουαλική χροιά.
Όπως ήταν λογικό, ο εν λόγω πίνακας σκανδάλισε το Παρίσι προκαλώντας έντονες αντιδράσεις. Ο Manet παρήγαγε αυτό το αμφιλεγόμενο έργο μεταξύ 1862 και 1863 και απορρίφθηκε από την διαβόητη κριτική επιτροπή του Salon de Paris, οπότε ο καλλιτέχνης το παρουσίασε στο Salon des Refuses.
Ο Γάλλος ζωγράφος χρησιμοποίησε έντονες αντιθέσεις αντί για χρωματικές διαβαθμίσεις και «λεκέδες» χρώματος. Ο Manet αγνόησε τις καθιερωμένες συμβάσεις, με την απουσία βάθους πεδίου, την μεροληπτική προοπτική και τις ορατές πινελιές. Παρά την καινοτομία του, εξακολουθεί να θυμίζει ιστορικά αριστουργήματα.
Οι παραδοσιακοί καλλιτέχνες που ακολουθούσαν το στυλ της Παρισινής Ακαδημίας θα μπορούσαν να έχουν την ευκαιρία να εκθέσουν τη δουλειά τους στο Salon de Paris. Tο Salon des Refuses δημιουργήθηκε για καλλιτέχνες που απαγορεύτηκαν λόγω της νεωτερικότητας τους. Η γαλλική λέξη «refuse» σημαίνει απόρριψη. Το πρώτο Salon des Refuses πραγματοποιήθηκε το 1863 όταν το επίσημο Salon απέρριψε 3000 από τις 5000 αιτήσεις. Ο Manet παρουσίασε τρεις πίνακες το 1863, συμπεριλαμβανομένου του Le Dejeuner sur l`herbe.
Η γυναίκα δεν έχει ρητό λόγο να είναι γυμνή –δεν είναι μυθολογική φιγούρα αλλά μια κανονική συντροφιά για μεσημεριανό γεύμα– και οι σύντροφοί της είναι και οι δύο ντυμένοι. Το γυμνό δεν ήταν καν το πιο συγκλονιστικό μέρος αυτού του πίνακα. Το ζωγραφικό στυλ του Manet και η άρνησή του να κάνει λεπτές διαβαθμίσεις μεταξύ του φωτεινού και του σκοτεινού μέρους του πίνακα, καθώς και το σκόπιμα ρηχό βάθος και η προοπτική του, θεωρήθηκαν επίσης πρωτοπορία.
5. “Olympia” του Edouard Manet
Καθώς συνέχιζε να αναπτύσσει την πρακτική του, το στυλ και η θεματολογία του απομακρύνθηκαν από τις ρεαλιστικές αξίες. Tα έργα Le Dejeuner sur l`herbe και Olympia που παρουσιάζουν γυναικεία γυμνά σε σύγχρονο περιβάλλον απορρίφθηκαν από την περίφημη Academie des Beaux-Arts.Από εκείνο το σημείο και μετά, ο καλλιτέχνης χάραξε τη δική του πορεία στον κόσμο της τέχνης ως ριζοσπαστικός μοντερνιστής. Αν και χρόνια αργότερα συνδέθηκε με ιμπρεσιονιστές καλλιτέχνες, παρέμεινε πιστός στο δικό του μοναδικό στυλ και όχι σε ένα κίνημα.
Ο Manet παρουσίαζε μια demi-montaine , μια μορφωμένη και φανταχτερή πόρνη που την φλερτάρουν πλούσιοι άνδρες, ξαπλωμένη σε ένα κρεβάτι. Το μέρος παραπέμπει σε χαρέμι. Ένας υπηρέτης στέκεται δίπλα της με μια ανθοδέσμη που έστειλε ένας από τους πελάτες της. Όπως και στο Le Dejeuner sur l`herbe, το Olympia αναφέρεται ακόμη περισσότερο στα έργα των αρχαίων δασκάλων.
Η εξατομικευμένη, γυμνή γυναίκα μας κοιτάζει κατευθείαν. Το προκλητικό της βλέμμα εμπλέκει άμεσα τον θεατή που παρατηρεί με ντροπή τη σκηνή. Αυτή η γυναίκα αναφέρεται επίσης στον πίνακα του Goya, “The Naked Maja”. Τα λίγα αξεσουάρ που φοράει η Olympia αναδεικνύουν ακόμη περισσότερο το γυμνό της δημιουργώντας το ερωτικό σκηνικό. Η Olympia κρύβει μόνο τα γεννητικά της όργανα από τον θεατή. Βάζει τον εαυτό της σε κυρίαρχη θέση.
Όταν η Olympia εμφανίστηκε στο σαλόνι του Παρισιού το 1865 προκάλεσε οργή. Οι κριτικοί εκείνη την εποχή περιέγραψαν αυτή την ελαιογραφία ως «χυδαία» και «ανήθικη». Όλα αυτά λόγω του συγκρουσιακού βλέμματος του γυμνού υποκειμένου (κοιτάζοντας απευθείας τον θεατή) και της υποτιθέμενης «κατάφωρης» απεικόνισης μιας πόρνης από τον καλλιτέχνη. Επίσης παραπονέθηκαν ότι η λεπτή σωματική διάπλαση της γυναίκας την έκανε να μοιάζει με νεαρή κοπέλα και ότι τα πολυάριθμα αντικείμενα που φαίνονται στον πίνακα ήταν ξεκάθαρα σημάδια ότι ήταν πράγματι μια «κυρία της νύχτας».
6. “Η μεγάλη οδαλίσκη” του Jean-Auguste-Dominique Ingres
H λέξη “odalisque” προέρχεται από τον τουρκικό όρο για “παλλακίδα χαρεμιού” .
Παραγγέλθηκε από την Caroline Murat, αδελφή του Ναπολέοντα Βοναπάρτη και σύζυγο του Στρατάρχη Joachim Murat, βασιλιά της Νάπολης. Λόγω της κατάρρευσης του καθεστώτος, ο Ingres δεν έλαβε καμία πληρωμή για το έργο. Είναι το δεύτερο σημαντικό γυναικείο γυμνό, μετά το Valpincon Bather (1808). Όπως και η αδερφή του, αντιπροσωπεύει την ιδέα της θηλυκότητας – το αμετάβλητο και αιώνιο «γυναικείο ιδανικό» – παρά μια πραγματική ζωντανή γυναίκα. Αλλά σε αντίθεση με τον δροσερό, σιωπηλό νεοκλασικισμό του καμβά Valpincon, το La Grande Odalisque είναι πλούσιο σε ανατολίτικο χρώμα και χλιδή. Αυτό δεν καταδεικνύει – όπως έχουν προτείνει ορισμένοι κριτικοί – μια στροφή από τον νεοκλασικισμό προς τον ρομαντισμό. Υποδηλώνει απλώς την ετοιμότητα του Ingres να αγκαλιάσει την πιο ζεστή ατμόσφαιρα της βενετσιάνικης ζωγραφικής, όταν το απαιτούσε η κατάσταση.
Το ίδιο το έργο τέχνης θεωρείται ως μια απόκλιση από τον νεοκλασικισμό. Αυτό που είναι πιο σημαντικό για τον καλλιτέχνη είναι ο αισθησιασμός της φιγούρας, που δείχνει το γυναικείο γυμνό στην τέχνη με έναν νέο τρόπο. Με την πρώτη ματιά φαίνεται ότι ακολουθεί την παράδοση του ξαπλωμένου γυμνού, όπως η Αφροδίτη του Ουρμπίνο του Titian. Παρόλο που ο Titian ζωγράφισε μια γυμνή γυναίκα σε ένα κλασικό σκηνικό, ο Ingres ζωγράφισε μια γυναίκα σε ένα καταπράσινο οριενταλιστικού τύπου έργο. H οδαλίσκη λειτουργεί ως μια γαλλική φαντασίωση εμπνευσμένη από τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή.
Το “Η μεγάλη οδαλίσκη” (La Grande Odalisque) είναι ένα πιο σαφές γυμνό από το συγκρατημένο Valpincon Bather. Ο Ingres το μεταφέρει σε ένα οριενταλιστικό σκηνικό και επιμηκύνει σημαντικά τον κορμό της φιγούρας, προκειμένου να αποδείξει ότι αυτή είναι μια γυναίκα φαντασίας σε μια φωτογραφία φαντασίας, όχι μια πραγματική γυμνή γυναίκα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με έρευνα, η φιγούρα σχεδιάστηκε με καμπυλότητα της σπονδυλικής στήλης, παραμορφωμένη λεκάνη, πέντε επιπλέον οσφυϊκούς σπονδύλους και το ένα χέρι – το αριστερό – πιο κοντό από το άλλο. Αυτό δεν έγινε επειδή ο Ingres αγνοούσε την ανατομία, αλλά καθαρά για στυλιστικό αποτέλεσμα. Το 1819, ωστόσο, τη χρονιά που το Odalisque υποβλήθηκε στο Salon του Παρισιού, ούτε η Γαλλική Ακαδημία ούτε οι κριτικοί κατάλαβαν το στυλ του Ingres. Ως αποτέλεσμα, τον επέκριναν για διαστρέβλωση της ανατομικής πραγματικότητας.
Ο Jean-Auguste Dominique Ingres δημιούργησε έναν έργο που αποκαλύπτει την πιο γοητευτική πλευρά του γυναικείου αισθησιασμού και της γυμνής ομορφιάς.
Το εντυπωσιακό με το εν λόγω έργο είναι ότι ο Ingres άλλαξε το θέμα του μυθολογικού γυμνού σε ένα φανταστικό ανατολίτικο.
Η Οδαλίσκη ξαπλώνει σε έναν πολυτελή καναπέ, χωρίς ανησυχία που μπορεί να ενοχλήσει τους απλούς ανθρώπους στην καθημερινότητά τους. Στο χέρι της κρατά μια βεντάλια που χρησιμοποιούσε για να απομακρύνει τη ζέστη της ημέρας.
Το να βυθίζεται στην πολυτέλεια και να περιμένει να έρθει ο αφέντης της είναι η μόνη ικανοποίηση της ζωής της.
Η εξωτερική πολυτέλεια και η ικανοποίηση της οδαλίσκης έμοιαζε να κρύβει το εσωτερικό της κενό και την τραγωδία της μοναξιάς της.
7. “Οι δεσποινίδες της Avignon” του Pablo Picasso
Αυτός ο πίνακας του Picasso προκάλεσε μεγάλη οργή όταν εκτέθηκε αρχικά το 1916, με τους κριτικούς και τα μέλη του κοινού να τον περιγράφουν ως «ανήθικο». Όχι μόνο είχε ζωγραφίσει πέντε ιερόδουλες ο Picasso, αλλά το επαναστατικό του στυλ να τις απεικονίζει χρησιμοποιώντας γεωμετρικά σχήματα και έντονα χρώματα ήταν απλώς υπερβολικό για τους κριτικούς και το κοινό της εποχής, που αρχικά περιέγραψε αυτόν τον διάσημο πλέον πίνακα ως «γκροτέσκο».
Σύμφωνα με αναφορές εκείνης της εποχής, ο κύριος αντίπαλος της τέχνης του Picasso, ο Anri Matisse, ήταν έξαλλος όταν είδε τον πίνακα και ισχυρίστηκε ότι το δικό του έργο είχε επισκιαστεί και υποτιμηθεί από τις «αποκρουστικές πόρνες» του Picasso! Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι με το έργο Les Demoiselles d`Avignon (αρχικά ονομαζόμενο The Brodhel of Avignon) έσπασε όλες τις παραδόσεις της δυτικής τέχνης από την Αναγέννηση και έγινε ένα από τα πιο σημαντικά έργα του.
