Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει γίνει κεντρικός πυλώνας της πουτινικής πολιτικής ως και προπαγανδιστικής πληροφοριακής στρατηγικής του Κρεμλίνου. Η υποδομή που στηρίζει αυτήν την πνευματική-πολιτική επιρροή είναι ένα διασυνδεδεμένο οικοσύστημα κράτους, εκκλησίας και μέσων ενημέρωσης. Οικονομικά, το σύστημα υποστηρίζεται από ολιγάρχες που συνδέονται με το Κρεμλίνο, κρατικές επιχειρήσεις και αφορολόγητα εκκλησιαστικά περιουσιακά στοιχεία, ενώ η υλικοτεχνική του εμβέλεια βασίζεται σε παγκόσμιες επισκοπές, πολιτιστικά κέντρα και εκκλησιαστικές αποστολές που λειτουργούν και ως κόμβοι ήπιας ισχύος. Αυτός ο συντονισμός επιτρέπει στη Μόσχα να προσαρμόζει τα μηνύματά της στα τοπικά πλαίσια, παρουσιάζοντας τον εαυτό της εναλλάξ ως υπερασπιστή της πίστης, ως μεσολαβητή ειρήνης ή ως προπύργιο ενάντια στη δυτική «ηθική παρακμή».
Η αντιμετώπιση αυτής της μορφής θρησκευτικά συγκαλυμμένης παραπληροφόρησης απαιτεί τη στόχευση τόσο των οικονομικών όσο και των θεσμικών γραμμών ζωής που την επιτρέπουν. Περιπτώσεις όπως το ουκρανικό κίνημα περί αυτοκέφαλου το 2019 -όταν ο πνευματικός επικεφαλής της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος Α’ της Κωνσταντινούπολης χορήγησε στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας (OCU) ανεξαρτησία από τη Μόσχα- και η προληπτική εποπτεία σε κράτη όπως η Μολδαβία δείχνουν τη σημασία της διάλυσης των υβριδικών θρησκευτικοπολιτικών δικτύων.
Για εκατομμύρια πιστούς, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι ένας πυλώνας παράδοσης και πνευματικότητας, μια συνέχεια αιώνων πολιτισμού. Ωστόσο, πίσω από την ιερή πρόσοψη, η ιεραρχία της εκκλησίας είναι εδώ και δεκαετίες συνυφασμένη με τον σοβιετικό και ρωσικό μηχανισμό κρατικής ασφάλειας. Αυτό που ξεκίνησε ως ένα έργο επιβίωσης υπό τους μπολσεβίκικους διωγμούς εξελίχθηκε σε συστηματική υποταγή στην KGB -και τώρα στην FSB και τον πατριάρχη Κύριλλο- και σε παγκόσμιο δίκτυο πολιτικής επιρροής. Η κατανόηση αυτής της εξέλιξης -της σοβιετικής της προέλευσης, της μετασοβιετικής της συνέχειας και της επέκτασής της σε όλη την Ουκρανία, την Αφρική και τη Δύση- αποκαλύπτει πώς η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει γίνει μια «ζώνη μετάδοσης» της ρωσικής εξουσίας, για να δανειστούμε τον όρο του ίδιου του Βλαντιμίρ Λένιν για τις ιδεολογικές οργανώσεις-μέτωπα.
Επί ΕΣΣΔ
Η υποταγή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην κρατική εξουσία ξεκίνησε πολύ πριν από τους μπολσεβίκους. Στις αρχές του 18ου αιώνα, ο Μέγας Πέτρος κατάργησε το Πατριαρχείο και το αντικατέστησε με την Αγία Κυβερνητική Σύνοδο το 1721, μετατρέποντας ουσιαστικά την εκκλησία σε τμήμα της αυτοκρατορικής γραφειοκρατίας. Οι επίσκοποι έγιναν κρατικοί αξιωματούχοι, τα κηρύγματα παρακολουθούνταν για την πιστότητά τους και ο κλήρος ήταν υποχρεωμένος να αναφέρει πολιτικά ύποπτη συμπεριφορά μεταξύ των ενοριτών. Η αντίσταση εμφανίστηκε σχεδόν αμέσως. Οι παλαιοί πιστοί, οι οποίοι απέρριψαν τις προηγούμενες λειτουργικές μεταρρυθμίσεις του Πέτρου και του πατριάρχη Νίκωνα, έγιναν σύμβολα ανυπακοής. Η περιθωριοποίησή τους ενίσχυσε την κυριαρχία μιας εκκλησιαστικής ιεραρχίας που εξαρτάται από την αυτοκρατορική εύνοια, δημιουργώντας προηγούμενο για τα μεταγενέστερα καθεστώτα.
Η ιστορία συνεχίζεται με την μπολσεβίκικη επανάσταση και τη σοβιετική καταστολή. Το Παν-ρωσικό Τοπικό Συμβούλιο του 1917-1918 προσπάθησε να αποκαταστήσει την αυτοδιοίκηση της εκκλησίας μετά από αιώνες αυτοκρατορικού ελέγχου, αλλά η σύντομη ανανέωσή της συντρίφτηκε υπό το μπολσεβίκικο κράτος. Τα διατάγματα του Λένιν και οι επακόλουθες αντιθρησκευτικές εκστρατείες απογύμνωσαν την εκκλησία από περιουσία, έθεσαν εκτός νόμου τη θρησκευτική εκπαίδευση και εκτέλεσαν ή φυλάκισαν δεκάδες χιλιάδες κληρικούς. Ωστόσο, η σοβιετική προσέγγιση δεν αφορούσε μόνο την καταστροφή, αφορούσε και τη διείσδυση. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920, η σοβιετική μυστική αστυνομία είχε υιοθετήσει διπλή στρατηγική τρομοκρατίας και οικειοποίησης. Χιλιάδες επίσκοποι, ιερείς και μοναχοί εκκαθαρίστηκαν, ενώ άλλοι στρατολογήθηκαν ως πληροφοριοδότες ή εγκαταστάθηκαν ως πιστοί πράκτορες.
Το 1927, υπό την πίεση του αξιωματικού των μυστικών υπηρεσιών Γεβγκένι Τούτσκοφ, ο μητροπολίτης Σέργιος εξέδωσε την περίφημη Διακήρυξη Πίστης προς τη Σοβιετική Ενωση, δεσμεύοντας ότι «οι χαρές και οι επιτυχίες της σοβιετικής μας πατρίδας είναι οι χαρές και οι επιτυχίες μας και οι ατυχίες της είναι οι ατυχίες μας».
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η εκκλησία αναβίωσε όχι ως ελεύθερος θεσμός αλλά ως ελεγχόμενη. Το Συμβούλιο Θρησκευτικών Υποθέσεων και η KGB έλεγχαν κάθε επίσκοπο και πρύτανη σεμιναρίου. Μετά το 1943, οι σοβιετικές αρχές όχι μόνο «επέτρεψαν» την αναβίωση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά την έθεσαν εξ ολοκλήρου υπό τον έλεγχο του διαδόχου της NKVD και αργότερα της KGB. Η ηγεσία της εκκλησίας, ειδικά σε επισκοπικό επίπεδο, αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό σχεδόν εξ ολοκλήρου από πράκτορες. Στο εξωτερικό, οι αποστολές της λειτουργούσαν ως όργανα της σοβιετικής διπλωματίας. Μεταξύ των εκπροσώπων τους ήταν ένας νεαρός κληρικός ονόματι Βλαντιμίρ Γκουντιάγιεφ, σήμερα ο πατριάρχης Κύριλλος, ο οποίος, σύμφωνα με ελβετικά αρχειακά στοιχεία, υπηρέτησε ως αξιωματικός της KGB με το κωδικό όνομα «Μιχαήλοφ» ενώ βρισκόταν στη Γενεύη τη δεκαετία του 1970.
Η θέση του στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών καταδεικνύει πώς η σοβιετική θρησκευτική διπλωματία λειτουργούσε και ως κατασκοπεία και προπαγάνδα.
Υπό τον Κύριλλο
Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης δεν διέκοψε αυτούς τους δεσμούς, αλλά τους θεσμοθέτησε. Οταν ο Κύριλλος έγινε πατριάρχης το 2009, η αποστολή της εκκλησίας αναδιατυπώθηκε στο ιδεολογικό πλαίσιο του Russkiy Mir («Ρωσικού Κόσμου»), ενός δόγματος που συνδύαζε την Ορθοδοξία, τον πατριωτισμό και την αυτοκρατορία. Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία αναδείχθηκε ως βασικός εταίρος στη στρατηγική ήπιας ισχύος του Κρεμλίνου, αγιοποιώντας τις ρωσικές γεωπολιτικές φιλοδοξίες ως πολιτισμική αποστολή. Οι δημόσιες δηλώσεις του Κύριλλου ευθυγραμμίζονται σταθερά με τις αφηγήσεις του Κρεμλίνου. Τα κηρύγματά του το 2022 απεικόνισαν την εισβολή στην Ουκρανία ως «ιερό αγώνα» εναντίον μιας ηθικά διεφθαρμένης Δύσης.
Τον Ιανουάριο του 2025, ευλόγησε σταυρούς χαραγμένους με τα αρχικά του προέδρου Πούτιν για να διανεμηθούν σε «ήρωες πολέμου». Αυτές οι συμβολικές πράξεις καταδεικνύουν μια βαθύτερη συνέχεια: την εκκλησία όχι απλώς ως ηθική αρχή, αλλά ως νομιμοποιητικό βραχίονα της κρατικής εξουσίας.
ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΔΙΑΚΛΑΔΩΣΕΙΣ
Πάνω από 370 ενορίες σε 34 χώρες
Σήμερα, η εξωτερική εμβέλεια της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας εκτείνεται πολύ πέρα από την παραδοσιακή της σφαίρα. Στην Αφρική, η Μόσχα έχει δημιουργήσει μια νέα Πατριαρχική Εξαρχία από το 2021, ιδρύοντας πάνω από 370 ενορίες σε 34 χώρες. Ο επίσημος σκοπός είναι να εξυπηρετήσει τους Ορθόδοξους πιστούς που φέρονται να ένιωθαν «εγκαταλελειμμένοι» από το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας μετά την αναγνώριση της ανεξαρτησίας της ουκρανικής εκκλησιαστικής οντότητας. Ωστόσο, ουκρανικές πληροφορίες περιγράφουν το έργο της ως μια υβριδική επιχείρηση επιρροής, που συνδυάζει θρησκευτική διπλωματία, προπαγάνδα και προβολή ήπιας ισχύος υπό το πρόσχημα της ποιμαντικής φροντίδας. Απεσταλμένοι της Ρωσικής Εκκλησίας στην Αφρική συναντούν τοπικούς αξιωματούχους, καλλιεργούν πολιτικές επαφές και προωθούν αφηγήματα ρωσικής ηθικής ηγεσίας. Αυτές οι προσπάθειες αντικατοπτρίζουν τις τακτικές της σοβιετικής εποχής, αντικαθιστώντας τον μαρξισμό με την Ορθοδοξία ως ιδεολογική εξαγωγή. Ο στόχος του Κρεμλίνου παραμένει ο ίδιος: να υπονομεύσει τη δυτική επιρροή και να επεκτείνει τη ρωσική παρουσία σε στρατηγικές περιοχές. Στη Γεωργία και τη Μολδαβία, κληρικοί που συνδέονται με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία διαδίδουν αντιδυτικά μηνύματα, παρουσιάζοντας το ΝΑΤΟ και την Ε.Ε. ως απειλές για τις παραδοσιακές χριστιανικές αξίες. Αυτό που εμφανίζεται ως θρησκευτικός συντηρητισμός συχνά μετατρέπεται σε πόλεμο πληροφοριών.
ΑΠΙΘΑΝΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ
Κλειδί η Ουκρανία – Ενας άλλος πόλεμος
Η απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου τον Ιανουάριο του 2019 να χορηγήσει αυτοκεφαλία στην Oυκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία σηματοδότησε μια ιστορική ρήξη. Εβαλε τέλος στην αιώνια αξίωση της Μόσχας επί της Ουκρανικής Ορθοδοξίας και χτύπησε ένα από τα βασικά κανάλια ήπιας ισχύος του Κρεμλίνου. Ωστόσο, μόνο μετά την πλήρη εισβολή της Ρωσίας το 2022 η σύγκρουση για την εκκλησιαστική πίστη μετατράπηκε σε ανοιχτή διαμάχη μεταξύ μιας κυρίαρχης Ουκρανίας και μιας οπλισμένης εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Για τον πατριάρχη Κύριλλο, ο πόλεμος στην Ουκρανία κατέστη ιερή αποστολή. Μέσω τηλεοπτικών λειτουργιών, κρατικών λιτανειών και πολεμικών ευλογιών αναπροσάρμοσε τη ρωσική επιθετικότητα ως σταυροφορία κατά της δυτικής παρακμής και του ηθικού σχετικισμού. Η ευλογία των σταυρών με χαραγμένα τα αρχικά του Πούτιν συμβόλιζε αυτή τη συγχώνευση πίστης και πολέμου. Τέτοιες τελετές ενισχύουν την ιδέα ότι η εκστρατεία της Ρωσίας δεν είναι απλώς πολιτική αλλά και πνευματική: υπερασπίζεται την «Αγία Ρωσία» από έναν εχθρικό κόσμο. Στην Ουκρανία, ωστόσο, η ανεξαρτησία της Ουκρανικής Εκκλησίας επέτρεψε στο κράτος να επαναφέρει τον έλεγχο της θρησκευτικής του σφαίρας. Από το 2022, η Υπηρεσία Ασφαλείας της Ουκρανίας (SBU) έχει κινήσει τουλάχιστον 190 ποινικές διαδικασίες εναντίον κληρικών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (UOC-MP) που συνδέονται με τη Μόσχα, με 128 ιερείς να κατηγορούνται επίσημα και 34 να καταδικάζονται για συνεργασία ή προπαγάνδα υπέρ του επιτιθέμενου κράτους. Οι έρευνες αποκάλυψαν ιερείς που διέδιδαν αντι-ουκρανική προπαγάνδα, συντονίζονταν με Ρώσους πράκτορες ή αποθήκευαν όπλα που είχαν αφήσει τα υποχωρούντα ρωσικά στρατεύματα.
