14 χρόνια πριν, στις 30 Ioυνίου του 2009, έφυγε από τη ζωή η διάσημη Γερμανίδα χορογράφος Pina Bausch, γνωστή για τον διαισθητικό τρόπο χορού
Γράφει η Μανταλένα-Μαρία Διαμαντή
Ήταν πάντα προκλητική, δραστήρια, τολμηρή και ποτέ συμβατική. Η ανθρωπιστική προσέγγιση της Pina Bausch στη χορογραφία την ώθησε σε διεθνή φήμη. Δεν θεωρήθηκε τυχαία η «νονά του ευρωπαϊκού χοροθεάτρου». Κατά τη διάρκεια της 40χρονης καριέρας της, η Bausch αποδόμησε τα δυαδικά στοιχεία του χορού και του δράματος. Την ευχαρίστηση και τον πόνο. Την απόδοση και την πραγματικότητα. Ενθαρρύνοντας τους συνεργάτες της να αποκαλύψουν τον εσωτερικό τους εαυτό, να δημιουργήσουν μέσα από τη μοναδικότητά τους μέσω αμφιλεγόμενων τεχνικών προβών, οι αδόμητες παραστάσεις της παρουσίαζαν χορευτές να τρέχουν, να ουρλιάζουν και να γελούν σε φανταστικά, πραγματικά ιδιαίτερα σκηνικά.
Τα πρώτα χρόνια & ο χορός
H Pina Bausch γεννήθηκε στο Solingen, στη Βόρεια Ρηνανία της Βεστφαλίας. Ήταν το τρίτο παιδί του August Bausch, ιδιοκτήτη ενός μικρού ξενοδοχείου και εστιατορίου, και της συζύγου του, Anita. Με τους γονείς της να είναι απορροφημένοι στα επαγγελματικά ζητήματα, η νεαρή Pina έμαθε να διασκεδάζει, να κάθεται μέχρι αργά κάτω από τα τραπέζια του εστιατορίου ή να κάνει αυτοσχέδιους χορούς προκειμένου να διασκεδάσει την πελατείας της.
Ο Bausch ξεκίνησε τον χορό σε νεαρή ηλικία. Η εισβολή της στη χορογραφία συνέπεσε με τις ευρύτερες καλλιτεχνικές και πολιτιστικές εξελίξεις εκείνης της εποχής. Ο πειραματισμός χαρακτήριζε τη διάθεση της Ευρώπης στις αρχές της δεκαετίας του `70.
Η Pina ξεχώριζε για το ταλέντο της και την ασυνήθιστη σωματική της ευελιξία. Στα δεκατέσσερά της χρόνια γράφτηκε στην Ακαδημία Folkwang στο Έσσεν, που είχε τότε σκηνοθέτη τον Kurt Jooss. Ο εξπρεσιονιστής χορογράφος, ο οποίος το 1933 είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη Γερμανία όταν αρνήθηκε να απολύσει τους Εβραίους από τον θίασο του, έγινε μέντορας της Bausch. Ήταν ένας από τους ιδρυτές του κινήματος ausdruckstanz (ελεύθερος χορός), του οποίου οι υποστηρικτές πίστευαν στον συνδυασμό χορού, μουσικής και δράματος στην παράσταση.
Το 1959, η Bausch έφυγε από τη Γερμανία με υποτροφία για να σπουδάσει στο Juilliard School της Νέας Υόρκης. Μόλις στα δεκαοκτώ της χρόνια απογοητεύτηκε από την εμπειρία – “Ήταν πολύ ντροπαλή και έκλαιγε πολύ”, σύμφωνα με τη φίλη της χορογράφο Donya Feuer – αλλά ήταν στο σωστό μέρος και την κατάλληλη στιγμή. Οι δάσκαλοί της στο Juilliard ήταν ο Antony Tudor και Jose’ Limοn, και οι δύο χορογράφοι με ένα χαρακτηριστικό, ερωτικό στυλ. H Bausch εμφανίστηκε σύντομα με τον Tudor στο Μπαλέτο της Metropolitan Opera, και με τον Paul Taylor στο New American Ballet. Όταν το 1960 ο Taylor κλήθηκε να κάνει πρεμιέρα στο Σπολέτο της Ιταλίας ένα νέο έργο με το όνομα Tablet, πήρε μαζί του την ταλαντούχα Pina.
Mαζί με τον Feuer και τον χορογράφο Paul Sanasardo η Bausch αποκάλυψε πραγματικά τις δυνατότητές της. Το 1961, οι τρεις συνεργάστηκαν σε δύο κομμάτια. «Η Pina είχε ένα υπέροχο δώρο», είπε ο Sanasardo. “Ήταν μια εξαιρετικά όμορφη χορεύτρια. Ο Tudor είχε ανεβάσει αυτό το κομμάτι στο Juilliard στο οποίο η Pina χόρεψε ένα τμήμα που ονομαζόταν 500 Arabesques, και το έκανε επί τόπου… Ήταν πολύ λυρική και είχε επίσης τρομερή ένταση.”
Το 1962, αφού έχασε αρκετά κιλά – κάτι που μπορεί να είχε σχέση με μια διατροφική διαταραχή- η Bausch επέστρεψε στο Έσσεν, όπου εντάχθηκε στο νέο Folkwang Ballett του Jooss. Εκείνη τη χρονιά, αν και ακόμα αδύνατη, ερμήνευσε τον ρόλο της Caroline στο ψυχολογικό αριστούργημα του Tudor, Jardin aux Lilas (1936), για μια γυναίκα που ετοιμαζόταν να κάνει έναν γάμο χωρίς αγάπη. Απειλούμενη να απολυθεί, έβαλε κιλά, ανάκτησε την υγεία της και σύντομα έγινε βοηθός του Jooss. Το 1968 δημιούργησε το δικό της πρώτο έργο, Fragment, σε μουσική Bela Bartok. Ακολούθησαν άλλα σύντομα έργα. Η Bausch αναζητούσε να βρει τη δική της γλώσσα. «Δεν ήθελα να μιμηθώ κανέναν. Όποια κίνηση ήξερα, δεν ήθελα να χρησιμοποιήσω».
Τον επόμενο χρόνο ανέλαβε τη διεύθυνση του Folkwang Tanzstudio, όπως ήταν τότε γνωστό, θέση που θα κρατούσε μέχρι το 1973, όταν της προσφέρθηκε η διεύθυνση του Ballett der Wuppertaler Bühnen. Ξεπερνώντας τις αρχικές επιφυλάξεις αποδέχθηκε τη θέση. Μετονομάζοντας την εταιρεία Tanztheater Wuppertal Pina Bausch, μια κίνηση που δίνει μια ιδέα για το “ατσάλι” της πρόθεσής της, η Bausch ξεκίνησε με ένα κομμάτι που ονομαζόταν Fritz, το οποίο, από κάθε άποψη, ήταν πραγματικά ζοφερό ακόμα και με τα πρότυπα που η ίδια θα έθετε αργότερα. Παρατηρώντας την αρνητική αντίδραση του κοινού, η Bausch αναζήτησε νέες δυνατότητες στην κίνηση. Μέσα σε αυτό το κλίμα ήταν που η Bausch ανέλαβε τη διεύθυνση μιας όπερας στο Βούπερταλ και ίδρυσε την ομάδα χορού της το 1973- το Tanztheater Wuppertal Pina Bausch.
Το ανθρώπινο συναίσθημα
«Δεν με ενδιαφέρει πώς κινούνται οι άνθρωποι, αλλά τι τους κινεί». Pina Bausch
Το ανθρώπινο συναίσθημα βρισκόταν στο επίκεντρο του έργου της. Στις πρόβες, η Bausch ήταν πρακτική, προκαλώντας τους χορευτές της σε κίνηση, ζητώντας τους να εμβαθύνουν στις προηγούμενες εμπειρίες τους. Χρησιμοποιώντας ψυχολογικές προτροπές όπως, «Δείξε μου εν κινήσει την ανάμνηση της πρώτης φοράς που γέλασες πολύ δυνατά» ή «Πώς συμπεριφέρεσαι όταν έχεις χάσει κάτι;». Στη συνέχεια μετέτρεψε τις απαντήσεις των χορευτών σε χορογραφία.
Τα σκηνικά και τα κοστούμια της ήταν ριζοσπαστικά
Από το Rite of Spring το 1975, η Bausch χρησιμοποιούσε πρωτότυπα σκηνικά για τα έργα της. Γι’ αυτήν την παράσταση, είχε τη σκηνή καλυμμένη με βρεγμένο χώμα, ενώ οι χορευτές πάλλονταν και λαχάνιαζαν ανάμεσα στο χώμα. Το χώμα έγινε μέρος του σώματός τους. Δύο χρόνια αργότερα, το 1977, η Bausch παρουσίασε την εκδοχή της Bluebeard, η οποία εισήγαγε το στυλ της ώριμης δουλειάς της. Εισήγαγε χαοτικά στοιχεία ομιλίας, με τους χορευτές να φωνάζουν φαινομενικά τυχαίες φράσεις καθώς η Bluebeard στριφογύριζε γύρω από μια σκηνή σπαρμένη με νεκρά φύλλα, παίζοντας κομάτια του Bartοk από ένα μαγνητόφωνο που ήταν συνδεδεμένο στο πόδι της. Η φυσική δράση, η οποία περιλάμβανε και πάλι έναν βιασμό, περιλαμβάνει σεκάνς στις οποίες οι βίαιες χειρονομίες επαναλαμβάνονται σε σημείο που γίνονται εντελώς απαρατήρητες, υποδηλώνοντας τη βαθιά αποξένωση των χαρακτήρων.
Το 1980, η Bausch βίωσε τον θάνατο του Rolf Borzik, του σκηνογράφου και συντρόφου της. Η Bausch τον τίμησε με ένα θλιβερό κομμάτι, που ονομάζεται απλά 1980, το οποίο πολλοί θεωρούν το πιο προσιτό έργο της. Αργότερα το ίδιο έτος γνώρισε έναν Χιλιανό καθηγητή που ονομαζόταν Ronald Kay και το 1981 το ζευγάρι απέκτησε έναν γιο, τον Ralph-Salomon. Αυτό το χαρούμενο γεγονός φαίνεται να έχει προσδώσει μια αυξανόμενη αισιοδοξία στο έργο της Bausch, και έργα όπως το Danzon (1995) και το Masurca Fogo (1998) είναι, σύμφωνα με τα πρότυπα Bauschian, παραληρηματικές γιορτές ζωής.
Ίσως το αρχετυπικό κομμάτι της Bausch να είναι η Nelken, που δημιουργήθηκε το έτος μετά τη γέννηση του γιου της. Η σκηνή είναι καλυμμένη με ροζ γαρύφαλλα, μέσα από τα οποία περιπλανιέται μια σχεδόν γυμνή γυναίκα, παίζοντας ακορντεόν.
Είναι μια από τις πιο συγκλονιστικές, αιθέριες στιγμές της καριέρας της.
Οι αρνητικές κριτικές δεν την πτόησαν ποτέ
Η Pina κατηγορήθηκε από την κριτική της Νεοϋορκέζας κριτικού Arlene Croce που αποκάλεσε το έργο της το «θέατρο της κατάθλιψης». Πράγματι, ο βιασμός ήταν ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο στο έργο της, που απεικονίστηκε με πλήρη σπλαχνική, βάναυση ειλικρίνεια. Η Bausch δεν απέφυγε να προβάλει άλλες ενοχλητικές και ταπεινωτικές πράξεις στη σκηνή της, κάνοντας μερικά από τα έργα της σχεδόν απαρατήρητα. Οι πρόβες ήταν εξίσου δύσκολες, με τους χορευτές να σπάνε κατά καιρούς και να κλαίνε ενώ προπονούνταν για το σόου.
Τις πρώτες μέρες, το κοινό στο Βούπερταλ, σοκαρισμένο και αηδιασμένο με αυτό που έβλεπε αποχώρησε από τα σόου, πετούσε φρούτα στους χορευτές. Αυτό αντισταθμίστηκε περισσότερο από τη λεγεώνα των υποστηρικτών του έργου της Bausch, μεταξύ των οποίων αξιοσημείωτες ήταν η Susan Sontag, ο Wim Wenders και ο Helmut Newton.
Προκαλούσε συνεχώς τους ρόλους των φύλων μέσα από τις χορογραφίες της
Η Bausch χρησιμοποίησε το Tanztheater για να εξετάσει την κατασκευή του φύλου και να εξερευνήσει τις παραστατικές του ιδιότητες. Σε πολλά από τα έργα της οι χορεύτριες είναι υπερσεξουαλικές ή απροκάλυπτα χυδαίες. Παρουσιάζει με αυτόν τον τρόπο ένα σατιρικό παιχνίδι για την υπερβολική σεξουαλικότητα των γυναικών στην κοινωνία. Αντιθέτως, οι άντρες χορευτές ντύνονται μερικές φορές με τακούνια ή μπικίνι. Στην κωμική σκηνή με τις πετσέτες στο Agua, που δημιουργήθηκε μετά από ένα ταξίδι στη Βραζιλία το 2001, οι χορευτές στην παραλία καλύπτονται με πετσέτες που έχουν σώματα σχεδιασμένα πάνω τους, μεταμορφώνοντας τους χορευτές σε διαφορετικούς ανθρώπους. Σε σύγκριση με τον κλασικό χορό, το Tanztheater παρείχε στην Bausch την ευκαιρία να εξερευνήσει μια πιο προοδευτική προσέγγιση του φύλου.
Μην χάσετε
